आंबा

1. विदर्भासाठी आंब्याचे वाण निलम, पायरी, आम्रपाली, राजापुरी, व नागीन या वाणांची शिफारस विदर्भासाठी जास्त ऊत्पादन देणारे व एकसारखे ऊत्पादन देणारे वाण आहेत.

2. केशर आंबा फळे वर्तमान पत्राचा दुहेरी आवेष्टनात एक एक आंबा गुंडाळून ठेवला असता फळांचे आयुर्मान 15 दिवसांनी वाढते फळे एकसारखी पिकतात व गुणधर्म टिकून राहतात.

3. हापूस आंब्याचे वाळवलेले तुकडे कमी खर्चामध्ये आणि चांगली चव टिकवून ठेवणयासाठी त्याचबरोबर त्यातील रासायनिक मात्रा टिकवून ठेवण्यासाठी एक भाग साखर व एक भाग फळाचे तुकडे वापरावेत.

4. आंब्याचा रसाचा चांगल्या चवीसाठी व योग्य रासायनिक मात्रेसाठी व कमी खर्चात तयार करण्यासाठी हापूस आंब्याचा गर एक भाग व 0.30 भाग साखरेचे मिश्रण करावे त्यामुळे अँसीडीटी 0.5 पर्यत राखली जाते.

5. हापुस आंब्यांच्या फांद्यांची एकसारखी वाढ होण्यासाठी तसेच एकसारखा मोहोर व फळे येण्यासाठी आणि तुडतुड्यांचे प्रमाण कमी करण्यासाठी प्रत्येक 3 वर्षानंतर विश्रांतीच्या काळामध्ये (ऑक्टो) साधी छाटणी करून घ्यावी. (50 cm) शेंड्याकडुन आडव्या फांद्यांची.

6. हापुस आंब्याची फळधारणा व उत्पन्न वाढणपयासाठी दोन वेळा 2 % युरीया + 20 PPM NAA + 50 PPM सुक्ष्म अन्नद्रव्य किंवा 2 % युरीया + 5 PPM ट्राय कंटॅनॉल + 50 PPM सुक्ष्म अन्नद्रव्य हे वाटाण्याच्या दाण्याच्या आकाराचे आंबे लागल्यानंतर आणि त्यानंतर 10 दिवसांनी फवारावे.

7. दापोली आंबा काढणी यंत्राचा वापर करून जास्तीत जास्त फळे काढता येतात. झेल्यांच्या साह्याने काढलेल्या फळांच्या वजनातील घटी पेक्षा कमी आढळली. हातांनी काढलेली फळे देठाजवळ कुजलेली आढळली.

 

कोकण कृषि विद्यापिठ दापोली अंतर्गत प्रादेशिक फळ संशोधन केंद्र, वेंगुर्ले येथील संशोधनावरुन हापूस आंब्याची जुन्या तसेच उत्पादन कमी असलेल्या घनदाट झाडांची उत्पादकता वाढविण्याच्या दृष्टीने खालील शिफारशी करण्यात येत आहेत.

 

–         आंब्याच्या जुन्या किंवा दाट वाढलेल्या झाडांच्या फांद्या जमिनीपासून ६ ते ७ मीटर उंचीवर किंवा शेंड्याकडून एक तृतीयांश भागावरील फांद्या छाटाव्यात. यामुळे सदर झाडास घुमटासारखा आकार येईल.

–         छाटणी मार्चच्या पहिल्या आठवड्यात करावी.

–         छाटलेल्या फांद्यावर (काप घेतलेल्या भागावर) बोर्डोपेस्ट लावावी. तसेच खोडावर कार्बारील किंवा एन्डोसल्फान या किटकनाशकाची भुकटी धुरळावी यामुळे खोड पोखरणा-या अळीचे नियंत्रण करता येईल. तसेच शेंडा पोखरणारी अळी, फुलकिडे आणि गाद माशीपासून संरक्षण करण्यासाठी शिफारस केलेल्या किटकनाशकांची वेळोवेळी फवारणी करावी.

–         शिफारस केलेल्या खतांची मात्रा पावसाळ्यात सुरवातीस द्यावी.

–         छाटणी केल्यानंतर पुढील वर्षाच्या जुलै-ऑगस्ट महिन्यात (साधारणतःछाटणी नंतर १६ महिन्यांनी ५ ते ७ ग्रँम (क्रियाशील घटक) पँक्लोब्युट्राझॉल शिफारशीप्रमाणे झाडाच्या बुंध्याभोवती मातीतून द्यावे.

 

मराठवाडा विभागातील कोरड्या हवामानात आंब्याची मृदकाष्ठ कलमे (Softwood graft) जगण्याचे प्रमाण वाढविण्याकरीता फळ संशोधन केंद्र, औरंगाबाद (म.कृ.वि.परभणी) येथे अभ्यास करण्यात आला. सदर प्रयोगाच्या निष्कर्षावरून खालील शिफारस करण्यात येत आहे.

–         नेत्रकाड्या झाडावर असतांनाच त्यांची पाने आठ दिवस अगोदर देठ ठेऊन काढावीत. अशा काड्या मृदकाष्ट कलमे तयार करण्यासाठी वापराव्यात.

–         बांधलेली कलमे लहान (२मी. बाय १मी. बाय १.५मी.) प्लँस्टीकगृहात ठेवल्यास कलमे जगण्याचे प्रमाण ५० टक्क्यावरून (तुल्यमात्रा) ९२ टक्क्यापर्यंत वाढते. प्लँस्टीकगृहात आर्द्रता ८० ते ९० टक्के टिकविणे गरजेचे आहे.

–         हापूस आंब्यामध्ये दरवर्षी लवकर आणि अधिक फळधारणा होण्यासाठी पँक्लोब्युट्राझोल ०.७५ ग्रँम प्रती किलो प्रती मीटर व्यास झाडाच्या (३ मिली कल्टार) पसा-याच्या व्यासाप्रमाणे १५ जुलै ते १५ ऑगस्ट या दरम्यान झाडाच्या बुंध्याभोवती प्रमाणित केलेल्या पध्दतीनुसार मातीतून द्यावे.

–         उपपर्वतीय जांभ्या खडकापासून बनलेल्या डोंगर उताराच्या उथळ ते मध्यम खोलीच्या जमिनीत ०.५ ते १.० मीटर उभ्या फरकावर ४५ बाय १५ सेमी. आकाराचे सलग समपातळी चर घेऊन चरात ५ ते ७ मीटर अंतरावर खड्ड्यात जागेवरच आंब्याचे मृदकाष्ठ पध्दतीने कलम करून पहिली तीन वर्षे मडका पध्दतीने पाणी द्यावे. आंब्याच्या दोन ओळीत पहिली सहा वर्षे भेंडी किंवा टोमँटो आणि त्यानंतर तीन वर्षे झेंडू, टोमँटो किंवा मिरची ही पिके घ्यावीत. (म.फु.कृ.वि.राहुरी)

–         हापूस आंब्यामध्ये दरवर्षी फळधारणा होण्यासाठी पंक्लोब्युट्रोझोल ०.७५ ग्रँम क्रीयाशील घटक मोहोर येण्यापुर्वी ९० ते १२० दिवस अगोदर (१५ जुलै ते १५ ऑगस्ट) या दरम्यान द्यावे.

–         देवगड भागातील जांभ्या कातळाच्या जमिनीत ५ मीटर बाय ५ मीटर अंतरावर सधन पध्दतीने हापूस आंब्याची लागवड करण्याची शिफारस करण्यात येत आहे. (को.कृ.वि.दापोली)

–         हापूस आंब्यामध्ये पुन्हा पुन्हा येणा-या मोहराचे संरक्षण करण्यासाठी पूर्ण मोहरानंतर ते फळे मोहरीच्या आकाराची असताना जीए-३ ची ५० पीपीएम तीव्रतेची फवारणी करण्याची शिफारस करण्यात येत आहे. (को.कृ.वि.दापोली)

–         हापूस आब्याच्या जातीमध्ये फळधारणा आणि फळांचे प्रमाण वाढविण्याच्या दृष्टीकोनातून इतर परागदम जातींची उदा. गोवा मनकूर, रत्ना किंवा केशर या जातीच्या १० ते १५ टक्के कलमांची हापूस बागेमध्ये वेगवेगळ्या ठिकाणी लागवड करण्याची शिफारस करण्यात येत आहे. (को.कृ.वि.दापोली)

–         घनदाट झालेल्या हापूस आंबा बागांचे उत्पन्न वाढविण्यासाठी तुडतुडे यांचा प्रादुर्भाव कमी होण्यासाठी झाडाच्या मधल्या फांदीची पूर्ण तोड व घनदाट झालेल्या शेंड्याकडील फांद्यांची ३० ते ४० टक्के विरळणी पालवी किंवा मोहर सुप्तावस्थेत (ऑक्टोबर) असताना करावी व त्यानंतर जुलै, ऑगस्टमध्ये पँक्लोब्युट्रोझोलची मात्रा ०.७५ ग्रँम प्रती मिटर झाडाच्या व्यास या शिफारशीप्रमाणे द्यावी अशी शिफारस करण्यात येत आहे. (को.कृ.वि.दापोली)

–         नियमीत पालवी, मोहर आणि फळधारणा होण्यासाठी तसेच तुडतुड्यांचा प्रादुर्भाव कमी करण्यासाठी जुन्या हापूस आंब्याच्या झाडांची दर चौथ्या वर्षी सौम्य छाटणी (५० सेमी. शेंड्याकडील फांद्या) ऑक्टोबर महिन्यात करावी. (डॉ.बा.सा.को.कृ.वि.दापोली)

–         आंब्याचे अधिक उत्पादन आणि आर्थिक लाभ मिळण्यासाठी राजापूरी आणि नागील सोबत निलम, पायरी, आम्रपाली ह्या जातींची विदर्भाकरीता लागवडीसाठी शिफारस करण्यात येते. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

–         विदर्भ विभागात आंबा पिकाच्या व्यापारीदृष्ट्या लागवडीसाठी केसर आणि दसेरी या जातीचा वापर करावा. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

 

विदर्भासाठी आंब्याचे वाण निलम, पायरी, आम्रपाली, राजापुरी, व नागीन या वाणांची शिफारस विदर्भासाठी जास्त ऊत्पादन देणारे व एकसारखे ऊत्पादन देणारे वाण आहेत.

केशर आंबा फळे वर्तमान पत्राचा दुहेरी आवेष्टनात एक एक आंबा गुंडाळून ठेवला असता फळांचे आयुर्मान 15 दिवसांनी वाढते फळे एकसारखी पिकतात व गुणधर्म टिकून राहतात.

हापूस आंब्याचे वाळवलेले तुकडे कमी खर्चामध्ये आणि चांगली चव टिकवून ठेवणयासाठी त्याचबरोबर त्यातील रासायनिक मात्रा टिकवून ठेवण्यासाठी एक भाग साखर व एक भाग फळाचे तुकडे वापरावेत.

आंब्याचा रसाचा चांगल्या चवीसाठी व योग्य रासायनिक मात्रेसाठी व कमी खर्चात तयार करण्यासाठी हापूस आंब्याचा गर एक भाग व 0.30 भाग साखरेचे मिश्रण करावे त्यामुळे अँसीडीटी 0.5 पर्यत राखली जाते.

हापुस आंब्यांच्या फांद्यांची एकसारखी वाढ होण्यासाठी तसेच एकसारखा मोहोर व फळे येण्यासाठी आणि तुडतुड्यांचे प्रमाण कमी करण्यासाठी प्रत्येक 3 वर्षानंतर विश्रांतीच्या काळामध्ये (ऑक्टो) साधी छाटणी करून घ्यावी. (50 cm) शेंड्याकडुन आडव्या फांद्यांची.

हापुस आंब्याची फळधारणा व उत्पन्न वाढणपयासाठी दोन वेळा 2 % युरीया + 20 PPM NAA + 50 PPM सुक्ष्म अन्नद्रव्य किंवा 2 % युरीया + 5 PPM ट्राय कंटॅनॉल + 50 PPM सुक्ष्म अन्नद्रव्य हे वाटाण्याच्या दाण्याच्या आकाराचे आंबे लागल्यानंतर आणि त्यानंतर 10 दिवसांनी फवारावे.

दापोली आंबा काढणी यंत्राचा वापर करून जास्तीत जास्त फळे काढता येतात. झेल्यांच्या साह्याने काढलेल्या फळांच्या वजनातील घटी पेक्षा कमी आढळली. हातांनी काढलेली फळे देठाजवळ कुजलेली आढळली.

हापूस आंब्यामध्ये लागवडीसाठी लँटेराईट जमिनीत देवगड तालुक्यात १ बाय १ बाय १ मिटर आकाराचा खड्डा घ्यावा. (बा.सा.को.कृ.वि.दापोली)

आंब्याचा सुधारीत जातीसाठी अभिवृध्दीसाठी जागेवरच मृद-काष्ठ पध्दतीने कलमे करावीत (म.फु.कृ.वि.राहुरी)

आंब्याची बाग तयार करताना जागेवरच कलम करण्यासाठी १४ ते १६ महिने वयाचे रोप जुलै ऑगस्टमध्ये निवडावे. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

एकसमान आणि चांगल्या वाढीचे खुंड मिळविण्यासाठी जागेवरच कलम करण्याचा पध्दतीत नुकत्याच उगवलेल्या कोया घ्याव्यात आणि फेब्रुवारी महीन्यामध्ये अकोला परीस्थीतीत कलमे करणे टाळावे. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

आंब्याचा कोय कलम पध्दतीतल जुलैच्या दुस-या आठवड्यात शक्यतो कलम करावे. (म.फु.कृ.वि.राहुरी)

आंब्यामध्ये कोयकलम पध्दत मे, जून. जुलैमध्ये आणि व्हेनीयर कलम तसेच मृदकाष्ठ कलम सप्टेंबर नंतर केल्यास आंब्याचे कोकणाचा परीस्थीतीत अभिवृध्दीतील यश जास्त मिळते.(बा.सा.को.कृ.वि.दापोली)

मृदूकाष्ठ कलम पध्दत ही आंब्यामध्ये सुचविलेली आणि वर्षभर करता येण्यासाऱखी कोकणातील पध्दत आहे. (बा.सा.को.कृ.वि.दापोली)

आंब्यामध्ये भेटकलम, कोयकलम, व्हेनियर कलम, मृदकाष्ठ कलम या पध्दतीमध्ये लागवडीनंतरचा झाडामध्ये उत्पादन वाढीत आणि झाडाच्या वाढीत कोणताही फरक आढळत नाही.(बा.सा.को.कृ.वि.दापोली)

सी.सी.टी. ४५ X ४५ सें.मी. अर्धा ते एक मिटर अंतरावर आणि आंब्याची लागवड ५ X ७ मिटर अंतरावर मृदकाष्ठ कलम पध्दतीने केल्यास त्यानंतर ३ वर्षे मडक्याच्या सहाय्याने पाणी दिल्यास तसेंच भेंडी किंवा टोमँटोचे सहा वर्षे आणि झेंडू, टोमँटो किंवा मिरचीचे नऊ वर्षापर्यंत उत्पादन घेता येते. (म.फु.कृ.वि.राहुरी)

आंब्यामध्ये फळांचा कळ्या तयार होण्यापुर्वी ९० ते १२० दिवस अगोदर (१५ जुलै ते १५ ऑगस्ट) पँक्लोब्युट्रॉझॉल ५ ग्रँम प्रती झाड जमिनीमध्ये द्यावे. त्यासाठी २० मि.ली. कल्टार घेऊन त्यात ३ लिटर पाणी घ्यावे. आणि ३० छिद्रामध्ये ३ ते ४ इंच खोल झाडाच्या बुंध्याशी खते दिलेल्याचा आतील बाजूस द्यावीत. (बा.सा.को.कृ.वि.दापोली)

आंब्याचा कोयकलमांची मर थांबविण्यासाठी २५० पी.पी.एम. पँक्लोब्यट्रॉझॉल नर्सरी अवस्थेमध्ये फुट आल्यानंतर ४ ते ५ दिवसांनी फवारल्यास चांगले परीणाम मिळतात. (बा.सा.को.कृ.वि.दापोली)

जुनाट झाडांचे नुतनीकरण करताना मोठ्या प्रमाणात छाटणी करून पँक्लोब्युट्रॉझॉलच्या वापर केल्यास उत्पादन वाढते. (बा.सा.को.कृ.वि.दापोली)

आंब्याच्या हापूस जातीत ५० पी.पी.एम. जी.ए. फुलोरा आल्यानंतर फवारल्यास पुढचा फुलोरा येत नाही त्यामुळे उत्पादन चांगले मिळते. (बा.सा.को.कृ.वि.दापोली)

आंब्यामध्ये जास्त फळधारणेसाठी हापूस जातीत गोवा-मानकूर, रत्ना किंवा केशर १० ते १५ टक्के वेगवेगळ्या ठिकाणी लावावेत. (बा.सा.को.कृ.वि.दापोली)

एन.ए.ए. किंवा आय.ए.ए. २०० पी.पी.एम. १५ दिवसाचा अंतराने तीन वेळा रोपाच्या अवस्थेमध्ये फवारल्यास गुच्छाची विकृती आढळत नाही. (म.कृ.वि.परभणी)

जुनी झाडे वाचविण्यासाठी आंब्यामध्ये बगल कलम पध्दतीने अभिवृध्दी करावी. (म.कृ.वि.परभणी)

मृदूकाष्ठ कलम पध्दतीने केलेल्या कलमामध्ये य़श वाढविण्यासाठी मराठवाडा विभागात खालील शिफारशी करण्यात आल्या आहेत.

कलम फांदीवरील पाण्याचा देठ ठेवून पाने काढणे त्यानंतर आठ दिवसांनी कलम करणे.

जर कलमे पॉलीथीन पिशवित ठेवल्यास (२ X १ X १.५ मिटर) आणि आर्द्रता ८० ते ९० टक्के ठेवल्यास कलमे जगण्याचे प्रमाण ५० ते ९२ टक्के वाढते. (म.कृ.वि.परभणी)

जून्या कमी उत्पादन देणा-या झाडांचे हापूस जातीतील उत्पादन वाढविण्यासाठी डॉ. बाळासाहेब कोकण कृषि विद्यापिठाने खालील शिफारशी केलेल्या आहेत.

1.                  जुन्या व घनदाट झाडाच्या फांद्या ६ ते ७ मिटर उंचीवर जमिनीपासून किंवा शेंड्यापासून ३३ टक्के छाटावेत त्यामुळे झाडाला घुमटासारखा आकार येईल.

2.                  मार्चच्या शेवटच्या आठवड्यात छाटणी करावी.

3.                  छाटलेल्या फांद्याच्या ठिकाणी बोर्डोपेस्ट लावावी.

4.                  खोडकीडीच्या नियंत्रणासाठी कार्बारील किंवा एन्डोसल्फान फांद्यावर धुरळावी.

5.                  शिफारशीनुसार खतमात्रा पावसाळ्यात द्याव्यात छाटणीनंतर जुलै-ऑगस्ट महिन्यात (१६ महिन्याने) ५ ते ७ ग्रँम पँक्लोब्युट्रॉझॉल मातीमध्ये मिसळावे. (बा.सा.को.कृ.वि.दापोली)

6.                  घनदाट लागवडीसाठी आणि तुडतुड्यांच्या नियंत्रणासाठी मधल्या फांद्या छाटाव्यात आणि इतर फांद्याच्या शेंड्यापासून ३० ते ४० टक्के फांद्या नवीन फुटी आल्यानंतर ऑक्टोबरमध्ये छाटाव्यात त्यानंतर पँक्लोब्युट्रॉझॉल ०.७५ ग्रँम प्रती मिटर व्यासासाठी द्यावे. (बा.सा.को.कृ.वि.दापोली)

7.                  तोतापुरी जातीच्या आंब्याची कोय खुंटासाठी वापरू नये कारण त्यामध्ये कोय कीड असते. (बा.सा.को.कृ.वि.दापोली)

8.                  आंब्यावरील बांडगुळ काढल्यानंतर ते पुन्हा वाढू नये म्हणून फांदीच्या छाटलेल्या ठिकाणी १ टक्का ग्लायफोसेट फवारावे. त्यानंतर २ किंवा त्यापेक्षा जास्त फवारण्या १५ दिवसाच्या अंतराने घ्याव्यात

पेरु

1. पेरुचा जुन्या बागेचे पुन्हा सेटींग करण्यासाठी शेंडयाकडून 3 सेंमी जाड कांड्या मे महिन्याचा सुरुवातीला कापाव्यात 20 वर्षापेक्षा जास्त वर्ष वर्ष झालेल्या हि पध्दत वापरतात. त्यामध्ये जास्त उत्पन्न व एकसारखे प्रॉफिट मिळते.

2. पेरु पिकात प्रॉपिकोनॅझॉल 0.1% किंवा मॅन्कोझेब + कार्बेडाझीन 0.2+0.1% फवारल्यास देवी रोगाचे प्रभावीरित्या नियंत्रण होते.

   3    पेरूमध्ये १००० पी.पी.एम सायकोसील पाणी तोडलेल्या कालावधीत फवारल्यास तसेंच २,४-डी १५ दिवसाच्या अंतराने दोनदा फवारल्यास      ५० पी.पी.एम. बहाराच्या पहिल्या पाण्याच्या वेळी फवारल्यास फुलोरा वाढतो. (म.फु.कृ.वि.राहुरी)

   4     पेरूमध्ये उन्हाळ्यामध्ये जास्त उत्पादनासाठी २, ४, ५-टी ७० पी.पी.एम. पानांवर फवारावे. (म.फु.कृ.वि.राहुरी)

   5      ऑक्टोबर व नोव्हेंबर महिन्यात पाणी थांबविल्यानंतर ५० पी.पी.एम. २,४-डी डीसेंबरच्या पहिल्या आठवड्यात फवारल्यास त्यानंतर

     जानेवारी बहाराच्या वेळी आणखी एकदा फवारल्यास पेरूमध्ये उत्पादन वाढते. (म.फु.कृ.वि.राहुरी)

  6     जुन्या पेरू झाडांचे नुतनीकरण करताना आणि जास्त उत्पादनासाठी पेरूच्या जून्या झाडांच्या उपफांद्या एप्रीलच्या शेवटच्या आठवड्यात      ३१ ते ६० सें.मी. ठेवून कापाव्यात (पं.दे.कृ.वि.अकोला)

  7     हस्तबहारात १० आणि २५ सप्टेबर रोजी हलकी छाटणी करून उत्पादन घेतल्यास परूचे उत्पादन आणि प्रत सुधारते (म.फु.कृ.वि.राहुरी)

 8    पेरूच्या जुन्या झाडाचे पुनरुज्जीवन आणि जास्त उत्पादनाकरीता उप फांद्यांची छाटणी ३१ ते ६० सें.मी. पर्यंत एप्रिल महिन्याच्या       शेवटच्या आठवड्यात करण्याची शिफारस करण्यात येत आहे.

संत्रा

नागपूर सिडलेस संत्र्याच्या नविन वाणा मध्ये बिया नसल्यामुळे फळप्रक्रीयेसाठी योग्य आहे.

जंबेरीची परत लागवडीची मॉरटॅलीटी तपासण्यासाठी. मे व जून महिन्यामध्ये जमीन 45 दिवस तापू द्यावी त्यावरती मेटाटॉक्सीस M2 0.2% चे ऑगस्ट व डिसेंबर व जून मध्ये ड्रेंचींग करावे आणि त्याची फवारणी ऑक्टोबर, फेब्रुवारी आणि एप्रिल महिण्यात करण्याची शिफारस आहे.

नागपुरी संत्र्याच्या करपा नियंत्रमासाठी बावीस्टीन ०.१ टक्के फ्लान्टावॅक्स ०.० टक्के ब्लु कॉपर ०.२५टक्के, आणि कॅप्टन ०.३ टक्के फवारण्याकराव्यात आळवणीपेत्रा हे प्रभावी नियंत्रण आहे.

नागपुरी संत्र्यामध्ये ६ X ६ मिटर अंतरावर मध्यम भारी जमिनीत जास्त उत्पादनासाठी आणि चांगल्या प्रतीच्या फळांसाठी लागवडीची शिफारस करण्यात आली आहे. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

नागपुरी संत्र्यामध्ये जास्त उत्पादनासाठी ८०० ग्रँम नत्र + ३०० ग्रँम स्फुरद + ६०० ग्रँम पालाश + ७.५ किलो निंबोळी पेंड प्रती झाड द्यावे. त्यापैकी निम्मे नत्र पुर्ण स्फुरद पालाश आणि निंबोली पेंड ताण संपल्यावर लगेच द्यावे. आणि राहीलेले अर्धे नत्र त्यानंतर दोन महीन्यांनी फळधारणेवेळी द्यावे. ५० किलो शेणखत प्रती झाड सुध्दा द्यावे. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

जमिनीमध्ये २०० ग्रँम झिंक सल्फेट नागपुरी संत्र्यास प्रती झाड दिल्यास उत्पादन वाढते (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

संत्र्यामध्ये ७०० ग्रँम नत्र + ४५० ग्रँम स्फुरद + ४५० ग्रँम पालाश आणि ५० किलो शेणखत १० ते १२ वर्षे वयाच्या झाडास दिल्यास मध्यम भारी जमिनीत चांगले उत्पादन मिळते. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

अशक्त संत्र्यांच्या झाडांचे भरपूर आणि चांगल्या प्रतीचे उत्पादन मिळण्यासाठी रुपांदर करताना २५ ते ४५ सें.मी. छाटणी जूनमध्ये करावी. त्यानंतर ६००:३००:६०० ग्रँम एन.पी.के. आणि ७.५ किलो निंबोळी पेंड तसेचं १० ग्रँम बाविस्टीन आणि मोनोक्रोटोफॉस १४ मिली प्रती १० लिटर पाण्यातून द्यावे. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

नागपूरी संत्र्यामध्ये चांगले आणि भरपूर उत्पादनासाठी ६०० ग्रँम नत्र ४०० ग्रँम स्फुरद, आणि ४०० ग्रँम पालाश झाडाच्या ताण संपल्यावर आणि ६०० ग्रँम नत्र त्यानंतर दोन महिन्यांनी द्यावे. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

संत्र्यामध्ये जास्त उत्पादनासाठी २०० ग्रँम झिंक सल्फेट प्रती झाड शिफारशीप्रमाणे खतासोबत दिल्यास उत्पादन वाढते. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

बोरँकॉल २५० ग्रँम प्रती झाड जुलै, ऑक्टोबर आणि फेब्रुवारीमध्ये विभागून शेणखतासोबत नत्र आणि स्फुरद शिफारशीनुसार नागपुरी संत्र्यामध्ये दिल्यास मध्यम भारी जमिनीत १० वर्षापुढील झाडामध्ये उत्पादन वाढते. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

५० दिवसाच्या पाण्याचा ताण नागपूर संत्र्याचा झाडाला दिल्यास मध्यमा भारी जमिनीत मृग-बहारामध्ये भरपूर उत्पादन मिळते. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

ठिंबक सिंचन पध्दत ही नागपूर संत्र्यात जास्त उत्पादनासाठी तसेंच भरपूर रस आणि गोडी वाढविण्यासाठी शिफारस केली आहे. त्यामुळे ३० टक्के पाण्याची बचत होते. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

नागपुरी संत्रा मध्यम प्रकारच्या जमिनीत घेतल्यास आणि ४० टक्के जमिनीतील पाणी (६० मी.मी. सी.पी.ई.) दिल्यास चांगल्या प्रतीचे भरपूर उत्पादन मिळते. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

दुष्काळाच्या कालावधीत पाणी वाचवण्यासाठी संत्र्याच्या बागेत गव्हाचा काडाचे आच्छादन ५ सें.मी. जाडीचे केल्यास उपयोगी ठरते त्याशिवाय वाळलेली पाने सुध्दा वापरता येतात. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

ग्रामोक्झोन १.८ लिटर प्रती हेक्टर + २ टक्के युरीया १ महिन्याचा अंतराने ३ वेळा फवारल्यास नागपुरी संत्र्यामध्ये तणांचा बंदोबस्त होतो. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

डेलँपॉन ५ किलो प्रती हेक्टर आणि ५०० लिटर पाणी पहिल्या फवारणीनंतर १० दिवसानी आणि ग्रामोक्झोन व फर्नोक्झोन याचा दोन फवारण्या महिन्याच्या अंतराने केल्यास संत्र्यामधील तणांचा बंदोबस्त होतो. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

सर्वप्रकारच्या तणांच्या बंदोबस्तासाठी डायुरॉन २ ते ३ किलो प्रती हेक्टर ६०० लिटर पाण्यातून फवारावे. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

ग्लायसेल १ टक्के आणि युरीया २ टक्के (१० मिली ग्लायसेल आणि २० ग्रँम युरीया प्रती लिटर पाणी ) तण उगवल्यानंतर २५ दिवसांनी पावसाळी हंगामामध्ये फवारल्यास संत्र्यामधील तणांचा बंदोबस्त होतो. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

संत्र्यामधील फळगळ थांबविण्यासाठी २, ४-डी १० पी.पी.एम. आणि १ टक्का युरीया दोनदा जूनच्या पहिल्या आठवड्यात आणि ऑक्टोबरच्या दुस-या आठवड्यात फवारावे. जी.ए. १० पी.पी.एम. आणि एन.ए.ए. १० पी.पी.एम. ऑगस्ट सप्टेंबर आणि ऑक्टोबरमध्ये फवारल्यास १० ते ३० टक्के फळगळ थांबते (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

नागपुरी संत्र्याचा डोळा जंबेरी किंवा रंगपूर लिंबावर भरल्यास आणि शेडनेटमध्ये (७० टक्के सावली) ठेवल्यास कलमांची वाढ चांगली होते. डोळा भरल्यानंतर लगेच फेब्रुवारीमध्ये कलमे शेडनेटमध्ये ठेवावी. आणि पाऊस सूरू होईपर्यंत बाहेर काढू नयेत. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

नविन लागवड केलेल्या संत्रा बागेत फळधारणेपुर्वी कापसाचे आंतरपिक घेऊ नये. (पं.दे.कृ.वि. अकोला)

सोयाबिन

1. ज्योती पेरणीयंत्र सोयाबिनच्या पेरणीकरीता वापरल्याने 20 टक्के उत्पादन वाढले.

2. वेगवेगळ्या लवकर तयार होणा-या सोयाबिनच्या तीन जातीच्या प्रगत जातीच्या प्रयोगात के-93005, व के-93007 प्रत्येकी ( 2797 किलो प्रती हेक्टरी) व (2670 किलो प्रती हेक्टरी ह्या वाणाचे ऊत्पन्न मिळाले.

3. सोयाबिन पिकावर पडणा-या महत्वाच्या किडींच्या नियंत्रणासाठी पीक फुलो-यात असताना 0.01 टक्के फेनव्हेलरेट किंवा 0.01 टक्के फ्लूव्हॅलीनेट या किटकनाशकांची फवारणी केली असता तुडतुडे, फुलकिडे, पाने खाणारी अळी, केसाळ अळी या किडींचे नियंत्रण प्रभावीपणे होते.

4. सोयाबिन पीकाचे अधिक उत्पन्न येण्यासाठी 50 किलो नत्र ( 50 टक्के नत्र पेरणीच्या वेळी व उरलेला नत्र पेरणीपासून 20-25 दिवसांनी) 75 किलो स्फुरद खताबरोबर देण्याची विविध हवामान विभागासाठी शिफारस करण्यात येत आहे.

5. मैदानी विभागातील पर्जन्यगट क्र. 1 व 2 मधील क प्रकारच्या जमीनीत जे.एस-335 ची पेरणी मे च्या दुस-या पंधरवड्यापासून ते जूनच्या पहिल्या आठवड्यापर्यत करावी.

6. उपपर्वतीय मावळ विभागातील गट क्र-7 मधिल मध्यम प्रकारच्या जमीनीत सोयाबिनच्या अधिक उत्पादनासाठी एम.ए.सी.एन-13 व एम.ए.सी.एस.-124 ची पेरणी 26 व 27 या हवामान आठवड्यात करावी.

7. सोयबिन फुले कल्याणी (डी.एस.-228) जास्त उत्पादन देणारा वाण ( 23-24 क्वींटल प्रती हेक्टरी ) तांबेरा रोगासाठी प्रतीकारक उत्पादन पि.के-1029 वाणापेक्षा 25 टक्के जास्त व जे.एस-335 वाणापेक्षा 29 टक्के जास्त.

8. सोयाबिनच्या टी.ए.एम.एस-38 हा नवीन वाण जास्त उत्पादन देणारा वाण आहे. लवकर येणारा व मुख्य रोग व किडींना प्रतीकारक आहे.

9. सोयाबिनच्या बियाण्यातील प्रोटीनचे प्रमाण वाढविण्यासाठी (40 टक्के पर्यत ) नत्र 30 किलो ग्रॅम + 75 किलो पालाश पेरणीच्या वेळेस टाकावे व 2 टक्के नत्राची फवारणी 40 दिवसानंतर करण्याची शिफारस आहे.

10. सोयाबिन पिकासाठी प्रमाणीत केलेल्या खताची मात्रा कमी करुन (15 कि. नत्र आणि 16 किलो स्फुरद प्रती हेक्टरी ) वापरावी व बियाण्याला रायझोबियम कल्चर व आणि पि.एस.बि. (25 ग्रॅम प्रती किलो बियाणे) साठी अमोनियम मॉलिब्डेट ( 4 ग्रॅम प्रती किलो बियाणे) साठी वापरल्यास ऊत्पादन वाढते.

11. सोयाबिनचे ऊत्पादन वाढविण्यासाठी 2 किवा 4 ओळीनंतर सोयाबिनच्या शेवटच्या कोळपणीच्या वेळेस सरी सोडावयाची शिफारस आहे.

12. पेंडीमेथिलीन 1 किँलो क्रीयाशिल घटक प्रती हेक्टरी पेरणीनंतर लगेच फवारल्यास व 20 – 25 दिवसांनी एक खुरपणी केल्यास तणांचे नियंत्रण होते.

13. सोयाबिन + मध्यम कालावधीचे तुरीचे वाण (3.1) आंतरपिक या ओळीचा प्रमाणात मध्यम खोल जमीनीसाठी शिफारस.

14. सोयाबिन खोडमाशी नियंत्रणासाठी पेरणीनंतर 20 दिवसांनी रोगार 1 मिली. प्रती फवारणे.

15. In Micronutrient trial application of Zinc 5 Kg per ha. Seed treatment with sodium molybdate 4 g per kg alone and along with fym recorded significant increase in yield Maximum being in Zinc 5 Kg per ha + FYM 10 t per ha

16. डी.एस.-228 या वाणाचे उत्पन्न तुल्य वाण पिके-1029 पेक्षा 16.07 टक्के, जे.एस-335 पेक्षा 23.94टक्के व एम.ए.सी.5-450 पेक्षा 18.32 टक्के अधिक असल्याने तसेच हा वाण तांबेरा रोगात तुल्य वाणापेक्षा कमी बळी पडते.

    सोयाबीन वाण एम.ए.यु.एस-१ (आरसी) आणि एम.ए.यु.एस (पूजा) या वाणांच्या अधिक उत्पादनासाठी पेरणी ४५ बाय ७.५ सें.मी. वर करावी. यामुळे बियाणाच्या दरात हेक्टरी २४ किलोची बचत होते.

    उपपर्वतीय विभागातील पर्जन्य गट नं. ९ मधील मध्यम खोल जमिनीवर जास्त उत्पादनासाठी एम.ए.सी-१२४ या सोयाबीन वाणाला हेक्टरी ५० किलो नत्र दोन हप्त्यात (अर्धे पेरणीचेवेळी व अर्धे पेरणीनंतर ३ आठवड्यांनी) व ७५ किलो स्फुरद (पेरणीचेवेळी) देण्यात यावे.

    उपपर्वतीय विभागातील पर्जन्य गट नं.९ मधील मध्यम खोल जमिनीवर खरीपातील जास्त उत्पादनासाठी पुरेसा पाऊस होताच २७ मे ते २६ जून या कालावधीत सोयाबीन पिकाची पेरणी करावी.

    प्रा.स.के.अमरावती येथे युरिया व डीएपी फवारणीचा सोयाबीन उत्पादनावर परिणाम, या प्रयोगावरून सोयाबीनचे अधिक उत्पादन व आर्थिक लाभ मिळण्यासाठी शिफारस केलेल्या खत मात्रे सोबत पेरणीनंतर ५० व ७० दिवसांनी दोन टक्के युरिया फवारणीची शिफारस करण्यात येते.

    कोरडवाहू शेती पध्दतीत शेतक-यांची धान्य,चारा व कडधान्याची गरज भागविण्याकरिता आणि आर्थिक लाभ मिळविण्याकरीता सोयाबीन अधिक ज्वारी अधिक तूर ह्या त्रिस्तरीय आंतरपिक पध्दतीत ६,२,१ किंवा ९,२,१ यो ओळीच्या प्रमाणात पेरण्याची शिफारस करण्यात येते. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

    महाराष्ट्रातील ज्या भागात पर्जन्यमान ५०० ते १२०० मि.मी. आणि जमीन मध्यम ते भारी आहे, त्या भागात मराठवाडा कृषि विद्यापिठाने विकसीत केलेले नवीन तांबेरा सहनशील वाण प्रतिष्ठा (एमएयुएस ६१-२) ची १५ जून ते १० जुलै पर्यंत सर्वसाधारण लागवडीसाठी महाराष्ट्रामध्ये शिफारस करण्यात येत आहे. (म.कृ.वि.परभणी)

    महाराष्ट्रातील ज्या भागात पर्जन्यमान ४०० ते १२०० मि.मी. आणि जमीन मध्यम ते भारी आहे त्या भागात मराठवाडा कृषि विद्यापिठाने विकसीत केलेला लवकर येणारा नवीन वाण समृध्दी (एमएयुएस- ७१) ची १५ जून ते १० जुलै पर्यंत सर्वसाधारण लागवडीची शिफारस करण्यात येत आहे. हे दोन्ही वाण अखिल भारतीय पातळीवर प्रसारीत करण्यात आला आहे. (म.कृ.वि.परभणी)

    मैदानी विभागातील पर्जन्यगट क्रमांक ५ (८५० ते १२५० मि.मी. पाऊस) मधील ब (मध्यम काळी जमिनीत) प्रकारच्या जमिनीमध्ये बागायती क्षेत्रात सोयाबीनचे अधिक उत्पादनासाठी शिफारस केलेल्या खत मात्रेच्या (७५ टक्के खत मात्रा आणि रायझोबियम २५० ग्रँम प्रती १० किलो बियाणास) आणि स्फुरद विरघळणारे जैविक खत (२५० ग्रँम प्रती १० किलो बियाणास) याची बीजप्रक्रीया पेरणीच्यावेळी करून पेरणी करण्याची शिफारस करण्यात येत आहे. (म.फु.कृ.वि.राहुरी)

    सोयाबिनच्या अधिक उत्पादनासाठी बियाण्यास रायझोबीयम व स्फुरद जीवाणू (पी.एस.बी) प्रत्येकी २५ ग्रँम प्रती किलो बियाणे आणि अमोनियम मॉलीब्डेट ४ ग्रँम प्रति किलो बियाणे या प्रमाणे बीज प्रक्रीया करून पेरणीच्या वेळेस १५ किलो नत्र आणि १६ किलो स्फुरद प्रति हेक्टरी द्यावे. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

    सोयाबीन पिकासाठी हेक्‍टरी 30 किलो नत्र व 75 किलो स्फुरद द्यावे. याकरिता युरिया प्रति हेक्‍टरी 65 किलो, तथा सिंगल सुपर फॉस्फेट 470 किलो द्यावे.

    सोयाबीन वाण एम.ए.यु.एस-१ (आरसी) आणि एम.ए.यु.एस (पूजा) या वाणांच्या अधिक उत्पादनासाठी पेरणी ४५ बाय ७.५ सें.मी. वर करावी. यामुळे बियाणाच्या दरात हेक्टरी २४ किलोची बचत होते.

    उपपर्वतीय विभागातील पर्जन्य गट नं. ९ मधील मध्यम खोल जमिनीवर जास्त उत्पादनासाठी एम.ए.सी-१२४ या सोयाबीन वाणाला हेक्टरी ५० किलो नत्र दोन हप्त्यात (अर्धे पेरणीचेवेळी व अर्धे पेरणीनंतर ३ आठवड्यांनी) व ७५ किलो स्फुरद (पेरणीचेवेळी) देण्यात यावे.

    उपपर्वतीय विभागातील पर्जन्य गट नं.९ मधील मध्यम खोल जमिनीवर खरीपातील जास्त उत्पादनासाठी पुरेसा पाऊस होताच २७ मे ते २६ जून या कालावधीत सोयाबीन पिकाची पेरणी करावी.

    प्रा.स.के.अमरावती येथे युरिया व डीएपी फवारणीचा सोयाबीन उत्पादनावर परिणाम, या प्रयोगावरून सोयाबीनचे अधिक उत्पादन व आर्थिक लाभ मिळण्यासाठी शिफारस केलेल्या खत मात्रे सोबत पेरणीनंतर ५० व ७० दिवसांनी दोन टक्के युरिया फवारणीची शिफारस करण्यात येते.

    कोरडवाहू शेती पध्दतीत शेतक-यांची धान्य,चारा व कडधान्याची गरज भागविण्याकरिता आणि आर्थिक लाभ मिळविण्याकरीता सोयाबीन अधिक ज्वारी अधिक तूर ह्या त्रिस्तरीय आंतरपिक पध्दतीत ६,२,१ किंवा ९,२,१ यो ओळीच्या प्रमाणात पेरण्याची शिफारस करण्यात येते. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

    महाराष्ट्रातील ज्या भागात पर्जन्यमान ५०० ते १२०० मि.मी. आणि जमीन मध्यम ते भारी आहे, त्या भागात मराठवाडा कृषि विद्यापिठाने विकसीत केलेले नवीन तांबेरा सहनशील वाण प्रतिष्ठा (एमएयुएस ६१-२) ची १५ जून ते १० जुलै पर्यंत सर्वसाधारण लागवडीसाठी महाराष्ट्रामध्ये शिफारस करण्यात येत आहे. (म.कृ.वि.परभणी)

    महाराष्ट्रातील ज्या भागात पर्जन्यमान ४०० ते १२०० मि.मी. आणि जमीन मध्यम ते भारी आहे त्या भागात मराठवाडा कृषि विद्यापिठाने विकसीत केलेला लवकर येणारा नवीन वाण समृध्दी (एमएयुएस- ७१) ची १५ जून ते १० जुलै पर्यंत सर्वसाधारण लागवडीची शिफारस करण्यात येत आहे. हे दोन्ही वाण अखिल भारतीय पातळीवर प्रसारीत करण्यात आला आहे. (म.कृ.वि.परभणी)

    मैदानी विभागातील पर्जन्यगट क्रमांक ५ (८५० ते १२५० मि.मी. पाऊस) मधील ब (मध्यम काळी जमिनीत) प्रकारच्या जमिनीमध्ये बागायती क्षेत्रात सोयाबीनचे अधिक उत्पादनासाठी शिफारस केलेल्या खत मात्रेच्या (७५ टक्के खत मात्रा आणि रायझोबियम २५० ग्रँम प्रती १० किलो बियाणास) आणि स्फुरद विरघळणारे जैविक खत (२५० ग्रँम प्रती १० किलो बियाणास) याची बीजप्रक्रीया पेरणीच्यावेळी करून पेरणी करण्याची शिफारस करण्यात येत आहे. (म.फु.कृ.वि.राहुरी)

    सोयाबिनच्या अधिक उत्पादनासाठी बियाण्यास रायझोबीयम व स्फुरद जीवाणू (पी.एस.बी) प्रत्येकी २५ ग्रँम प्रती किलो बियाणे आणि अमोनियम मॉलीब्डेट ४ ग्रँम प्रति किलो बियाणे या प्रमाणे बीज प्रक्रीया करून पेरणीच्या वेळेस १५ किलो नत्र आणि १६ किलो स्फुरद प्रति हेक्टरी द्यावे. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

    सोयाबीन पिकासाठी हेक्‍टरी 30 किलो नत्र व 75 किलो स्फुरद द्यावे. याकरिता युरिया प्रति हेक्‍टरी 65 किलो, तथा सिंगल सुपर फॉस्फेट 470 किलो द्यावे.

     

 

 

भात

1. भात पिकाच्या कर्जत 8 हे बियाणे 140 ते 145 दिवसांमध्ये (गरवा) तयार होते. ते आखूड व बारिक दाण्याचे पीक आहे. कडा आणि कडा करपा या रोगांना साधारण प्रतिकारक ठरणारी ही जात आहे. प्रति हेक्टरी सरासऱी पाच ते सहा टन उत्पादन या वाणातून मिळते. (को.कृ.वि.दापोली)

   भाताचा रत्नागिरी 5 हा वाण कमी कालावधीत येतो. कमी उंचीचे हळवा आखूड बारिक दाण्याचा असून करपा मानमोडी कडा करपा आणि पांढ-या पाठीचे तुडतुडे या किडींना सहन करू शकते. याची उचत्पादनक्षमता हेक्टरी 3.6 टन आहे.(को.कृ.वि.दापोली)

   सह्याद्री 5 हा भाताचा संकरित वाण पाणथळ जमीनीसाठी उपयुक्त आहे. 100 ते 150 सेमी मध्यम उंचीचे लांबट बारिक दाण्याचा हा वाण न लोळणारा व दाणे न गाळणारा आहे. हेक्टरी 6.6 टन एवढी उत्पादनक्षमता आहे. (को.कृ.वि.दापोली)

   बासमती 370 पेरभातासाठी नत्र स्फुरद आणि पालाशच्या 75.50.50 मात्रेबरोबर हेक्टरी 10 टन कंपोस्ट वापरावे आणि भात पेरणीनंतर 1 टक्के तिव्रतेच्या हिराकस ह्या द्रव्याच्या दोन फवारण्या पहिली पेरणीनंतर 1 महिन्याने व दुसरी पेरणीनंतर 1.5 टक्के महिन्याने करण्याची शिफारस केली आहे.

2. पश्चीम घाट विभागातील जस्ताची कमतरता (0.5 मी.ग्रॅ। कि. पेक्षा कमी ) असलेल्या जमीनीत भात पिकासाठी 25 कि ZnSo4 प्रती हेक्टरी द्यावे.

3. मध्यम काळ्या जमीनीच्या काळ प्रकल्पामध्ये खरीप आणि रब्बी भात लागवडी मध्ये असे आढळून आले की खरीप भातासाठी 50 टक्के शिफारस केलेल्या खताची मात्राम्हणजेच (50 कि. नत्र + 25 किलो सफुरद + 25 किलो पालाश) प्रती हेक्टरी रासायनिक खतातून दिले + ऊरलेले 50 टक्के शिफारस केलेल्या खताची मात्रा ही गिरीपुष्पाच्या पानातून दिले किंवा शेणखत यामधून दिले आणि रब्बि भात लागवडीसाठी 100 टक्के शिफारस केलेल्या खताची मात्रा दिले म्हणजेच (100 किलो नत्र +50 किलो सफुरद + 50 किलो पालाश प्रती हेक्टरी )

4. दक्षीण कोकण विभागातील भात भुईमुग पिक पध्दतीमध्ये खरीप भातामध्ये 10 मेट्रीक टन राणमोडी हिरवळीचे खत + त्यासोबत 25 किलो नत्र + 50 किलो पालाश द्यावे. व त्यानंतर रब्बी भुईमुगासाठी 100 किलो स्फुरद प्रती हेक्टरी वापरावे.

5. मध्याम काळ्या जमीनीतील काळ प्रकल्पामध्ये खरीप भाताची (KJT-3) नावाच्या जातीची लागवड शिफारस केलेल्या रोप लागवड पध्दतीच्या वापर करुन किंवा 36 ते 48 तासात रहू पध्दतीने तयार केलेले उगविलेले बियाणे चिखलणी केलेल्या राणामध्ये आठओळ पध्दतीने ड्रमसिडरच्या वापर करुन 22.5 से.मी दोन ओळीतील अंतर ठेवून लागवड करावी.

6. भाताच्या शेतातील मातीची सुपीकता जपण्यासाठी व पिकाच्या जास्तीत जास्त फायदा घेण्यासाठी प्रमाणीत केलेल्या रासायनीक खताची मात्रा 25 टक्के ने कमी करुन त्याच्या ऐवजी सेंद्रीय खताची मात्रा द्यावी त्यासाठी शेणखत, कोंबडीखत, मासळीखत, निंबोळीखत हे सम प्रमाणात घ्यावे व 2 टन प्रती हेक्टरी वापरावे.

    

   धान पिकास प्रति हेक्‍टरी 100 :50 :50 किलो अनुक्रमे नत्र, स्फुरद व पालाश द्यावे. 1/2 नत्र, संपूर्ण स्फुरद व पालाश चिखलणीच्या वेळी 109 किलो युरिया + 312 किलो सिंगल सुपर फॉस्फेट + 84 किलो म्युरेट ऑफ पोटॅश या माध्यमातून द्यावे; तथा 25 किलो नत्र (54 किलो युरिया) फुटवे फुटण्याच्या वेळी आणि 25 किलो नत्र (54 किलो युरिया) लोंबी येण्याच्या सुरवातीस द्यावे.

    

   कर्जत भात संशोधन केद्राद्वारे संकरीत भात बीजोत्पादन कार्यक्रमासाठी अशी शिफारस करण्यात येत आहे की.

   1)      मादी वाणाच्या ६ ओळी आणि नर वाणाच्या २ ओळी लावल्या असता खरीप हंगामात ८ ते १० क्विंटल प्रती हेक्टरी तर रबी-उन्हाळी हंगामामध्ये १२ ते १५ क्विंटल प्रती हेक्टर उत्पादन मिळते. मादी वाणांचे अंतर १५ बाय १५ से.मी. आणि नर वाणांचे अंतर ३० बाय १५ सेमी ठेवावे. मादी व नर वाणातील अंतर ३० सेमी. ठेवावे.

   2)     मादी वाणाची लोंबी ही शेंडे पानांवर सुमारे ४० टक्के गुडाळली गेल्याने ती पुर्णतः शेंडे पानाच्या बाहेर येऊन लोंबीतील सर्व दाण्यामध्ये परपरागीभवन व्हावे. या दृष्टीने ६० पी.पी.एम. तीव्रतेचेत जिब्रँलीक आम्ल पीक फुलो-यात आल्यानंतर फवारावे. यापैकी पहिली फवारणी पीक ५ टक्के फुलो-यावर आल्यानंतर करावी आणि दुसरी फवारणी दुस-या दिवशी करावी.

   3)     भाताची पुनर्लागवड २० बाय २० से.मी. अंतरावर सुधारीत पध्दतीने करून युरीया ब्रिकेटद्वारे (गोळ्या) ५६ किलो नत्र एकाच हप्त्यात प्रती हेक्टर द्यावे. अशी शिफारस पश्चीम घाट विभागासाठी करण्यात येत आहे.

   4)     पश्चीम घाट विभागातील इंद्रायणी या भाताच्या वाणाचे जास्तीत जास्त धान्य उत्पादन येण्यासाठी चिखलणीचेवेळी १० टन गिरीपुष्प पाला प्रती हेक्टरी टाकावा. पिकास शिफारस केल्याप्रमाणे हेक्टरी १०० किलो नत्र, ५० किलो स्फुरद व ५० किलो पालाश द्यावे. व पुनर्लागण १५ बाय १५ से.मी. अंतरावर करावी.

   5)    उप पर्वतीय विभागातील पर्जन्यगट – ७ मधील ब प्रकारच्या जमिनीमध्ये पुसा बासमती-१ या भात वाणाच्या धान्य व पेंढ्याच्या अधिक उत्पादनाकरीता रोप पुनर्लागण १५ बाय १५ से.मी. अंतरावर करून हेक्टरी १०० किलो स्फुरद व ५० किलो पालाश आणी १० टन गिरीपुष्प पाला जमिनीमध्ये गाडावा अशी शिफारस करण्यात येत आहे.

    

   1) मध्यम काळ्या जमिनीत सह्याद्री भात जातीसाठी खताची मात्रा १५०.७५.५० (नत्र, स्फुरद, पालाश) किलो प्रती हेक्टर अधिक गिरीपुष्प पाला ७ टन प्रती हेक्टर द्यावा. दक्षिण कोकण विभागामध्ये (फोंडाघाट) १०० किलो नत्र अधिक ५० किलो स्फुरद अधिक ५० किलो पालाश प्रती हेक्टरी खताची मात्रा द्यावी. १५ बाय १५ से.मी. अंतर ठेवून लावणी करावी.

   2) पनवेल १-८-५-१७-२ हा वाण खार जमीन संशोधन केंद्र पनवेल या केंद्राने दामोदर आणि पंकज यांचे संकरातून विकसीत केला आहे. हा वाण क्षार प्रतिकारक असून जास्त उत्पादन देणारा असल्याने खार जमीन क्षेत्रासाठी ठाणे, रायगड, रत्नागिरी व सिंधुदुर्ग या जिल्ह्यासाठी प्रसारीत करण्याचा प्रस्ताव सादर करण्यात आला.

   3) रोप उगवणपूर्वी भात रोपवाटीकेवर तणांचा चांगल्या व आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर बंदोबस्त करण्यासाठी खरीप हंगामात रोपवाटीकेच्या वाफ्यावर ऑक्साडिझोन प्रती हेक्टरी ०.४ किलो (क्रियाशील घटक) ची फवारणी द्यावी.

   4) भाताने जास्तीत जास्त धान्य उत्पादन व निव्वळ आर्थिक उत्पन्न मिळविण्यासाठी प्रती हे. १००.५०.५० किलो प्रती हेक्टर अनुक्रमे नत्र, स्फुरद, पालाश, द्यावे. तसेच स्फुरद खत डायअमोनियम फॉस्फेट किंवा रॉक फॉस्फेट स्वरुपात जीवाणू संवर्धनाचा समावेश करून द्यावे.

   5) उशिरा तयार होणा-या सुवासित भाताचे खरीप हंगामात जास्त उत्पादन मिळविण्यासाठी पुनर्लावणी २० बाय १५ सें.मी. ऐवजी १५ बाय १५ से.मी. अंतरावर करण्याची शिफारस पूर्ण विदर्भ विभागासाठी करण्यात येत आहे.

   6) पश्चिम महाराष्ट्रातील पर्वतीय (घाट) क्षेत्रात भात पिकांच्या अधिक उत्पादनासाठी हेक्टरी ५६ कि.ग्रँ. नत्र आणि ३० कि.ग्रँ. स्फुरद अनुक्रमे युरीया आणि डायअमोनीयम फॉस्फेटच्या गोळ्यांच्या एकत्रीत स्वरुपात एकाच हप्त्यात लागणीच्या वेळी १५ बाय २५ सें.मी. अंतरावर द्यावे.

   7) मध्यम काळ्या जमिनीत सह्याद्री या संकरीत भाताची रोपे तयार करण्यासाठी साळींच्या भुश्याची राख एक किलो प्रती चौ.मी. डाय अमोनियम फॉस्फेट युक्त युरियाची चार रोपाच्यामध्ये ७-१० से.मी. खोलीवर एक गोळी, ओळीत रोप लावणीच्या पध्दतीचा वापर (२० बाय २० सें.मी. अंतरावर लावणी आणि रोप संख्या २५ प्रती चौ.मी.) आणि ३ टन प्रती हेक्टर गिरीपुष्पाचे हिरवळीचे खत अशा चतुःसुत्रीचा वापर केल्यास भाताच्या उत्पादनात वाढीसाठी दिलेल्या खताचा सक्षम उपयोग होण्यासाठी, खताची बचत करण्यासाठी जमिनीची चिरकाल उत्पादनक्षमता वाढविण्यासाठी आणि जंगल संपदेची जपणूक करण्याची एकात्मिक भात शेती तंत्रज्ञानाची शिफारस करण्यात येते..

   8) कोकणातील जांभ्या दगडापासून तयार झालेल्या मातीत बासमती भाताच्या अधिकाधिक उत्पादनासाठी ५० किलो नत्र युरीयाच्या स्वरुपात आणि गिरीपुष्पाचा हिरवा पाला १० टन प्रती हेक्टर वापण्याची शिफारस करण्यात येत आहे.

    

   पूर्व विदर्भ विभागातील हळव्या किंवा निमगरव्या कालावधीच्या भाताच्या जातीकरीता १२५ किलो नत्र प्रती हेक्टरी व गरव्या जातीसाठी १५० किलो नत्र प्रतीहेक्टरी (५० टक्के रोवणीच्या वेळी, २५ टक्के फुटवे येण्याच्या अवस्थेत व २५ गर्भी अवस्थेत) देण्याची शिफारस करण्यात येते.

    

   धान पिकाचे आर्थिकदृष्ट्या किफायतशीर उत्पन्नासाठी शिफारस केलेल्या खत मात्रेच्या तीन चतुर्थांश म्हणजे ७५ किलो स्फुरद व ३७.५ किलो पालाश प्रती हेक्टर खत मात्रे सोबत प्रेसमेड केक हे ५ टन चिखलणीच्या वेळी देण्याची शिफारस करण्यात येत आहे.

   1) जांभ्या जमिनीत संकरीत भाताचे (सह्याद्री) अधिक उत्पादन मिळविण्यासाठी गिरीपुष्प हे हिरवळीचे खत प्रतीहेक्टरी पाट टन आणि नत्र, स्फुरद आणि पालाश अनुक्रमे १५०.५०.७५ कि.प्र.हे. द्यावे. भात लावतेवेळी नत्राची अर्धी मात्रा तसेच स्फुरद व पालाशची पूर्ण मात्रा द्यावी. उरलेला नत्राचा अर्धा हप्ता समान विभागून भात लावणीनंतर एक-एक महिन्याच्या अंतराने द्यावा. (को.कृ.वि.दापोली)

   2) पालघर १०३-१-२ (पालघर-२) आयईटी-१६०९२ हा वाण कोकण विभागात प्रसारीत करण्यास शिफारस करण्यात आली आहे. हा वाण निमगरवा प्रकारातील असून दाणा आखूड बारीक आहे. हा झिनीया-६३ या जातीपेक्षा २६ टक्के इतके जास्त उत्पन्न देणारा असून मध्यम उंचीचा असून या वाणाने कोळंबा – ५४० या जातीपेक्षा ३० टक्के इतके जास्त उत्पादन नोंदविले आहे. (को.कृ.वि.दापोली)

   3) कृषि संशोधन केंद्र सिंदेवाही येथून धानाची मध्यम कालावधीची (१३०-१३८ दिवस) सिंदेवाही-२००१ (सिंदेवाही-१४-९-८) ही जात महाराष्ट्रासाठी ओलिताच्या भागासाठी प्रसारणाकरीता विद्यापीठ स्तरावरून मान्य केलेली आहे. ही जात ४५-५० क्विंटल प्रती हेक्टर उत्पादन देत असून ठेंगू व न लोळणारी आहे. ह्या जातीला सर्वदूर स्वीकृती असून (बिहार, ओरीसा, आंध्रप्रदेश, उत्तर प्रदेश, छत्तीसगड इ.) दाणा आखूड, जाड आहे. ही जात पांढ-या पाठीचे तुडतुडे, तपकिरी तुडतुडे व गादमाशीला प्रतिकारक असून करपा रोगाला प्रतिकारक व कडाकरपा रोगाला साधारण प्रतिकारक आहे. ह्या जातीच्या तांदूळाचा उतारा ७३.१ टक्के तर पूर्ण तांदूळाचे प्रमाण ६८.५ टक्के आहे. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

   4) भाताचे (इंद्रायणी) अपेक्षीत उत्पादन मिळविण्याच्या दृष्टीने प्रयोग घेण्यात आला होता. या प्रयोगावरून माती परिक्षण करून भात पिकास द्यावयाचे नत्र, स्फुरद आणि पालाश त्यांचे खालीलप्रमाणे सुत्र विकसीत करण्यात आले.

    

   खतामधून द्यावयाचे नत्र (कि/हे.) = (५.२०Xअपेक्षीत उत्पादन)-(०.३४Xजमिनीतील उपलब्ध नत्र कि.प्र.हे.)

   खतामधून द्यावयाचे स्फुरद (कि/हे.) = (९.४०Xअपेक्षीत उत्पादन)-(१३.६६Xजमिनीतील उपलब्ध स्फुरद कि.प्र.हे.)

   खतामधून द्यावयाचे पालाश (कि/हे.) = (२.७३Xअपेक्षीत उत्पादन)-(०.१६Xजमिनीतील उपलब्ध पालाश कि.प्र.हे.)

   (म.फु.कृ.वि.राहुरी)

   5) जमिनीच्या भौतीक व रासायनिक गुणधर्म सुधारण्यासाठी १०० किलो नत्रांपैकी ५० किलो नत्र युरीयाद्वारे व ५० किलो नत्र गांडूळ खताद्वारे किंवा ग्लिरिसीडीया (गिरीपुष्प) द्वारे किंवा निंबोळी ढेपद्वारे (५० किलो स्फुरद व ५० किलो पालाश सई, देण्याची शिफारस करण्यात येते. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

   6) पूर्व विदर्भ विभागाच्या मध्यम प्रकारच्या जमिनीत आर्थिकदृष्ट्या किफायतशीर उत्पादनाकरीता रासायनिक खताची १२५,६२.५,६२.५ किलो नत्र, स्फुरद व पालाश प्रती हेक्टर मात्रा धानाच्या संकरीत तसेच अधिक उत्पादन देणा-या वाणांकरीता शिफारस करण्यात येते. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

   7) आर्थिकदृष्ट्या किफायतशीर उत्पादनाकरीता पूर्व विदर्भ विभागात सह्याद्री या संकरीत धानाची रोवणी २० बाय २० सें.मी. व एक रोप प्रती चूड लावून करण्याची शिफारस करण्यात येते. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

   8) पूर्व विदर्भ विभागात पावसात खंड पडल्यास धान पिकाच्या अधिक उत्पादनाकरीता ब-याच दिवसांचे अंतराने संरक्षीत ओलीत देण्याची शिफारस करण्यात येते. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

   9) मध्यम काळ्या जमिनीत खरीप भात पिकास शिफारस केलेल्या नत्र खताच्या मात्रेच्या ५० टक्के नत्र हे रासायनिक खताद्वारे तर उर्वरीत ५० टक्के नत्र हे गिरीपुष्प हिरवळीच्या खताद्वारे दिली असता दोन्ही हंगामातील एकूण भात उत्पादन व निव्वळ नफा अधिक मिळतो. (को.कृ.वि.दापोली)

   10) उत्तर कोकण किनारपट्टीच्या मध्यम काळ्या जमिनीत खरीप भाताचे किफायतशीर उत्पन्न मिळण्यासाठी प्रचलीत पध्दतीला पर्याय म्हणून ३६ ते ४८ तास कालावधीत मोड आलेल्या भात रोपांची लावणी (रहू) ८ ओळिच्या ड्रमसीडर ने चिखलणी केलेल्या शेतात २२.५ सें.मी. अंतरावर करावी. निव्वळ नफ्याचा विचार करता प्रचलित लावणी पध्दतीस ड्रमसीडरच्या सहाय्याने चिखलणीवर पेरणी करणे एक पर्यायी पध्दत होऊ शकते. (को.कृ.वि.दापोली)

   11) खरीप धानाच्या अधिक उत्पादन आणि आर्थिक मिळकतीसाठी शिफारशी स्फुरद व पालाश खत मात्रे सोबत रोवणीचे वेळी २५ टक्के नत्र गिरीपुष्पाद्वारे आणि ७५ टक्के नत्र युरियाद्वारे द्यावे. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

   12) धानाचे अधिक उत्पादन, आर्थिक मिळकतीसाठी शिफारशीत खतेमात्रेसोबत गराडीचा पाला १.५ टन प्रती हेक्टरी लागवडीच्या वेळी द्यावे. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

   13) आपत्कालीन परिस्थितीत धानाची रोवणी शक्य नसल्यास चिखलणी केलेल्या शेतात मोड आणलेले ५० किलो बियाणे प्रती हेक्टरी फोकण पध्दतीने पेरण्याची शिफारस करण्यात येत आहे. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

   14) उत्तर कोकण किनारपट्टीच्या काळ प्रकल्पांतर्गत मध्यम काळ्या (मानक) स्त्री-उन्हाळी भाताचे किफायतशीर उत्पादन आणि अधिक निव्वळ नफा मिळण्यासाठी कर्जत-३ भात लागवडीच्या प्रचलीत पध्दतीला पर्यायी पध्दत म्हणून ६० ते ७२ तास कालावधीचा मोड आलेल्या (रहू) भाताची पेरणी आठ ओळीच्या (भात संशोधन संचालनालय, हैद्राबाद यांनी विकसीत केलेल्या) ड्रमसीडरने चिखलणी केलेल्या शेतात २२.५ सें.मी. अंतरावर करावी. (को.कृ.वि.दापोली)

   15) दक्षिण कोकण किनारपट्टीवर जांभ्या जमिनीत सह्याद्री संकरीत खरीप हंगामात सर्वाधिक उत्पादन, मिळकत आणि निव्वळ नफा मिळण्यासाठी २० दिवसाच्या रोपांची प्रतीचुडात एक याप्रमाणे २० बाय १५ सें.मी. अंतरावर लावणी करावी आणि प्रती हेक्टरी १५० किलो नत्र अधिक ५० किलो स्फुरद अधिक ५० किलो पालाश या खतांची मात्रा द्यावी. (को.कृ.वि.दापोली)

   16) नत्र व स्फुरदाची ४० टक्के बचत करण्यासाठी भात उत्पादनात १७० कि.प्र.हे. युरिया डीएपी ब्रिकेटस (६२५००) ब्रिकेटस प्रत्येकी २.७ ग्रँम) काळ्या जमिनीमध्ये रोवणीच्या वेळी वापरण्याची शिफारस करण्यात येते. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

   17) इंद्रायणी भाताच्या अधिक उत्पादनासाठी शिफारस मात्रेच्या ७५ टक्के नत्र व स्फुरद (७५ किलो नत्र व ३७.५० स्फुरद प्रती हेक्टर) युरिया डीएपी. ब्रिकेट गोळ्याद्वारे व ५० किलो पालाश प्रती हेक्टर देवून भात पेंढा २ टन प्रती हेक्टर व गिरीपुष्प (ग्लिरीसिडीया) वनस्पतीचा पाला ३ टन प्रती हेक्टरी वापरण्याची शिफारस करण्यात येत आहे. (म.फु.कृ.वि.राहुरी)

   18) पूर्व विदर्भ विभागात भात पिकाचे अधिक उत्पादन आणि आर्थिक मिळकतीसाठी आणि जमिनीचे गुणधर्म सुधारण्यासाठी ५० टक्के शिफारस केलेल्या खतमात्रे सोबत ५ टन प्रती हेक्टर बायोगँस (४७.२३.२५ कि.नत्र.स्फुरद पालाश प्रती हेक्टर) देण्याची शिफारस करण्यात येते. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

   19) पूर्व विभागात बासमती भाताचे अधिक उत्पादन व अर्थिक मिळकतीसाठी गिरीपुष्पाचा पाला किंवा गांडूळ खत किंवा बायोगँस स्लरी १० टन प्रती हेक्टर रोपणीच्या वेळेस देण्याची शिफारस करण्यात येते. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

   20) भात पिकांच्या अधिक उत्पादनासाठी व जमिनीचे गुणधर्म सुधारण्यासाठी १५.२५.१३ किलो नत्र स्फुरद पालाश प्रती हेक्टरी (१.५८ टन प्रती हेक्टर) कोंबडीचे खताद्वारे अधिक ५०.२५.३७ कि. नत्र स्फुरद पालाश प्रती हेक्टर. रासायनिक खताद्वारे देण्याची शिफारस करण्यात येत आहे. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

   21) पूर्व विदर्भ विभागातील पिकांच्या उत्पादनातील घट कमी करण्यासाठी शेततळे तयार करून त्याद्वारे पावसाच्या पाण्याची साठवणूक व पुनर्भरणाने विहीरीच्या पाण्याची पातळी वाढवून त्या पाण्याचा उपयोग पिकाला पाण्याचा ताण असतांना संरक्षीत ओलीत देण्याची शिफारस करण्यात येत आहे. ( डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

रबी ज्वारी

रबी ज्वारी-

1. रब्बी ज्वारीच्या फुले रेवती वाणाने सध्याच्या वाणांपेक्षा सुमारे 20 ते 40 टक्के अधिक उत्पन्न दिले. या वाणाचे दाणे ठोसर व गोलाकार असून पांढ-या रंगाचे आहेत. या वाणाच्या भाकरीची प्रत मालदांडी वाणाइतकी चांगली असून हा वाण खोडमाशी, खोडकिडा व खडखड्या रोगांना प्रतिकारक असल्याने पश्चिम महाराष्टरातील बागायती भारी जमीनीवर लागवडीकरीता प्रसारीत करण्यात आला आहे. (म.फु.कृ.वि.राहुरी)

   रब्बी ज्वारीच्या फुले पंचमी या वाणाच्या लाह्यांचे प्रमाण सुमारे 15 ते 54 टक्के जास्त आहे. मक्याच्या लाह्यांच्या तुलनेत 5.8 टक्क्यांपेक्षा अधिक प्रमाण आहे. या वाणाच्या लाह्या मोठ्या प्रमाणावर फुलून रंगाने पांढ-या शुभ्र होत असल्याने त्याची प्रत इतर वाणांपेक्षा सरस आहे. हा वाण खोडमाशी व खडखड्या रोगास प्रतिकारक्षम आहे. महाराष्ट्रातील कोरडवाहू क्षेत्रासाठी खास लाह्यांसाठी हा वाण प्रसारित झाला आहे. (म.फु.कृ.वि.राहुरी)

   रबी ज्वारीच्या आर एस एल जी 262 माऊली हा वाण राहुरी येथून प्रसारीत. आवर्षन प्रतीकार क्षमता चांगली. हलक्या ते मध्यम जमीनीसाठी शिफारस. मालदांडीचे ऊत्पादनापेक्षा 19.7 टक्के व एस-3 पेक्षा 19.1 टक्के कडब्याचे 7-3 व 27.6 टक्के जादा ऊत्पादन.

2. AKSV-00/3R हा वाण मालदांडी 35-1 व CSV-14R पेक्षा जास्त ऊत्पादन देणारा आहे.

3. खरीप ज्वारीच्या ईनपुट आऊटपुट रेशो चांगला येण्यासाठी 40 कि.ग्रॅ. प्रती हेक्टरी पालाश हायब्रिड ज्वारीसाठी 20 कि.ग्रॅ. पालाश प्रती हेक्टरी लोकल वाणासाठी वापरण्याची शिफारस आहे.

4. खरीप ज्वारी पावसावरती अवलंबून असलेल्या क्षेत्रात पोल्ट्री खत 1.5 टन प्रती हेक्टरी + बिजप्रक्रीया अँझोस्पायरीलम आणि पि.एस.बि.250 ग्रॅम + 50 टक्के शिफारस केलेली मात्रा (40.20 कि.ग्रॅ. नत्र व पालाश ) देण्याची शिफारस आहे.

   ज्वारी हे कोरडवाहू जमिनीमध्ये घेण्यात येणारे मुख्य पीक आहे. त्याकरिता 80 किलो नत्र, 40 किलो स्फुरद आणि 40 किलो पालाश प्रति हेक्‍टरी देणे आवश्‍यक आहे. यातील 40 किलो नत्र, संपूर्ण स्फुरद आणि पालाश म्हणजेच 200 किलो सुफला 20 :20 :00 + 67 किलो म्युरेट ऑफ पोटॅश किंवा 87 किलो युरिया + 250 किलो सिंगल सुपर फॉस्फेट + 67 किलो म्युरेट ऑफ पोटॅश पेरणीबरोबर द्यावे व उरलेले 40 किलो नत्र 87 किलो युरियाचे माध्यमातून पीक 25 ते 30 दिवसांचे झाल्यावर द्यावे.

   खरीप ज्वारी –

   खरीप ज्वारीपासून अधिकतम नफा मिळण्यासाठी संकरीत ज्वारीच्या वाणासाठी ४० किलो पालाश व सुधारीत वाणासाठी २० किलो पालाश प्रती हेक्टरी द्यावे. (डॉ.पं.दे.कृ.वि. अकोला)

   खरीप ज्वारीपासून अधिक नफा मिळण्याकरीता कोरडवाहू खरीप ज्वारीला प्रतीहेक्टरी १.५ टन कोंबडीचे खत अधिक अँझोस्पायरीलम अधिक पी.एस.बी. (२५० ग्रँम प्रत्येकी) अधिका ५० टक्के शिफारस केलेल्या रासायनिक खताची मात्रा (४०-२० किलो नत्र व स्फुरद) या प्रमाणात द्यावे. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

   बिजोत्पादन कार्यक्रमांतर्गत खरीप खोडकिड्यांच्या नियंत्रणाकरीता जैविक किटकनाशक (बी.टी.के) १ किलो या प्रमाणात २५ व ३५ व्या दिवशी फवारणी करावी. (डॉ.पंजाबराव देशमुख कृषि विद्यापिठ, अकोला)

   मराठवाडा विभागातील नांदेड आणि परभणी जिल्ह्यांमध्ये उन्हाळी ज्वारीचे अधिक धान्य व कडबा उत्पादनासाठी सी.एस.एच.१५ आर, मालदांडी किंवा फुले यशोदा या रबी वाणांची डिसेंबरच्या दुसरा पंधरवाडा ते जानेवारीच्या पहिल्या पंधरवाड्या पर्यंत पेरणी करावी. (म.कृ.वि.परभणी)

   मध्यम ते भारी काळ्या जमिनीवर (६०-९०सें.मी.) कोरडवाहू रब्बी ज्वारीचे अधिक धान्य आणि कडबा उत्पादन तसेच जास्तीचा आर्थिक नफा मिळविण्यासाठी बळीराम नांगराने दोन ओळीतील अंतर ४५ सें.मी. किंवा ६० सें.मी. किंवा सुधारीत वखराने ४५ सें.मी. अंतर ठेवून पेरणीपुर्वी १५ दिवस अगोदर स-या काढाव्यात आणि त्यात तिफणीच्या सहाय्याने ऑक्टोबरच्या पहिल्या आठवड्यात पेरणी करावी. सरीमध्ये केल्यानंतर रासनी करू नये. (म.कृ.वि.परभणी)

   खरीप ज्वारीचे अधिक उत्पादन व आर्थिक उत्पादन मिळविण्याकरीता खरीप ज्वारीला ३ टन शेणखत आणि १०० टक्के शिफारस केलेली रासायनिक खताची मात्रा (८०.४० किलो नत्र व स्फुरद प्रती हेक्टर) व सोबत अँझोटोबँक्टर आणि स्फुरद विरघळणारे जिवाणू (२५० ग्रँम प्रती १०) बियाण्यास लावण्याची शिफारस करण्यात येत आहे. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

   जमिनीतील ओलावा टिकवून रबी ज्वारीचे अधिक उत्पन्न मिळण्यासाठी शिफारस केलेली खत मात्र (४०.२०) नत्र आणि स्फुरद प्रती हेक्टर) आणि मातीचे आच्छादन (२ वेळा कोळपणी) किंवा शिफारस केलेली खत मात्रा आणि सेंद्रीय आच्छादन (पेरणी नंतर तीन आठवड्यांनी काडी, कचरा, धसकटे इ. ज्वारीच्या दोन ओळीमध्ये करण्याची शिफारस करण्यात आली आहे. त्याचप्रमाणे उत्तम शेणखत (०.७५ टन शेणखत अधिक २० किलो नत्र प्रती हेक्टर) अधिक मातीचे आच्छादन (दोन वेळा कोळपणी) किंवा उत्तम शेणखत अधिक सेंद्रीय आच्छादन यांची शिफारस करण्यात येत आहे. (म.कृ.वि.परभणी)

   हमखास पाऊस पडणा-या विभागात मध्यम, खोल काळ्या जमनीमध्ये मूग, उडीद किंवा सोयाबीन एमएयुएस-४७ सारख्या लवकर येणा-या वाणानंतर रबी ज्वारी, शिफारस केलेल्या खतांच्या मात्रेसह (४०.२ किलो नत्र अधिक स्फुरद प्र.हे.) घेण्याची शिफारस करण्यात येत आहे. (म.कृ.वि.परभणी)

   रबी ज्वारीवरील खोडमाशीचे नियंत्रण, धान्याचे जास्तीत जास्त उत्पादन आणि खर्चाच्या तुलनेत मिळणा-या फायद्याचे महत्तम गुणोत्तर मिळविण्याकरीता थायोमेथोझम ७० डब्ल्युएस, १० ग्रँम प्रती किलो. किंवा इमिडाक्लोप्रिड ७० डब्ल्यु.एस. १० ग्रँम प्रती किलो याप्रमाणे बिजप्रक्रीया करण्याची शिफारस करण्यात येत आहे. (डॉ.पं.दे.कृ.वि.अकोला)

   बाजरी-सोयाबीन पीक फेरपालट पध्दतीमध्ये खरीप बाजरी पिकास शिफारस केलेले ५० टक्के नत्र (३० किलो प्रती हेक्टर) युरीया खतातून व ५० टक्के नत्र गांडूळ खताद्वारे (३० किलो प्रती हेक्टर) बियाणे. पुढील खरीप हंगामातील सोयाबीन पिकास शिफारस केलेल्या रासायनिक खतांच्या ५० टक्के नत्र व स्फुरद (२५ किलो नत्र अधिक २७.५० किलो प्रती हेक्टर) अवर्षण प्रवण धुळे विभागातील पर्जन्य गट ३ व ४ साठी शिफारस करण्यात येत आहे. (म.फु.कृ.वि.राहूरी)

   फुले अनुराधा हि जात सिलेक्शन -3 या वाणापैक्षा 51.1 टक्के जास्त धान्य उतपादन देणारा असुन खोडमाशीस प्रतिकारक आहे. धान्य व चा-याची प्रत उत्तम असून हा वाण पश्चिम महाराष्ट्रातील हलक्या जमीनीसाठी शिफारस करण्यात येत आहे.

भुईमूग

हमखास पावसाच्या प्रदेशात, मध्यम जमिनीत, खरीप भुईमूगाच्या टी.ए.जी. २४ आणि जे.एल.२२० (व्यास) या वाणाची पेरणी २६ व्या हवामान आठवड्यात (२५ जून ते १ जुलै) करावी.

हमखास पावसाच्या प्रदेशात खरीप भुईमूगाच्या तणाच्या बंदोबस्तासाठी, उगवणीपूर्वी पेन्डीमेथँलीन १ किलो क्रीयाशील घटक प्रती हेक्टरी ५०० लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी. त्यानंतर ३० दिवसांच्या आत एक कोळपणी व एक निंदणी आणि ४५ दिवसांच्या आत दुसरी कोळपणी करावी.

उन्हाळी हंगामात भुईमूगाच्या टी.ए.जी.२४ आणिआय.सी.जी.एस.११ या वाणाची जळगाव जिल्ह्यात जानेवारीच्या तिस-या आठवड्यात पेरणी करावी.

उन्हाळी हंगामात फुईमूग पिकातील तणांच्या बंदोबस्तासाठी पेरणीनंतर, परंतु उगवणीपूर्वी ऑक्सीफ्लोरफेन ०.१८ किलो क्रियाशील घटक किंवा पेन्डीमेथँलीन १ किलो क्रियाशील घटक किंवा फ्ल्युक्लोरँलीन १ किलो क्रियाशील घटक ५०० लिटर पाण्यात मिसळून जमिनीवर समप्रमाणात फवारणी करावी. त्यानंतर पिकात ३० आणि ४५ दिवसांच्या आत २ वेळा कोळपणी आणि ५० दिवसांच्या आत एक खुरपणी करावी.

उन्हाळी भुईमूगाच्या टी.ए.जी. २४ या वाणाच्या अधिक उत्पादनासाठी पेरणीच्यावेळी प्रती हेक्टरी १० किलो नत्र अधिक ४० किलो स्फुरद आणि पेरणीनंतर ३० दिवसांनी प्रती हेक्टरी १० किलो नत्र द्यावे

उन्हाळी हंगामात भुईमूगाच्या अधिक उत्पादनासाठी टी.ए.जी.२४ या वाणास प्रती हेक्टरी २५ किलो नत्र अधिक ५० किलो स्फुरद व २५० किलो जिप्सम द्यावे यातील अर्धे जिप्सम पेरणीच्यावेळी व अर्धे जिप्सम आ-या सुटण्याच्या वेळेस द्यावे

भुईमूगावरील पाने खाणा-या किडींचे नियंत्रण करण्यासाठी डायक्लोरोव्हॉस (०.०५ टक्के) दोन वेळा फवारणी करावी.

उन्हाळी भुईमूग – जळगाव विभागासाठी शिफारस – उन्हाळी हंगामात भुईमूग पिकातील तणांचा बंदोबस्त करण्यासाठी भुईमूग पेरणीनंतर व उगवणीपूर्वी ऑक्सीफ्लोरफेन ०.१७५ कि.प्र.हे. (गोल २३.५ ई.सी. ७५० मि.ली.प्र.हे) किंवा पेरणीपुर्व फ्लुक्लोरँलीन (बासालीन ४५३ इ.सी) किंवा पेरणीनंतर व उगवणीपूर्वी पेन्डीमेथँलीन (स्टॉम्प ३० ई.सी) १ कि. क्रियाशील घटक प्रती हेक्टरी ५०० लिटर पाण्यात मिसळून या तणनाशकाची जमिनीवर समप्रमाणात फवारणी करून त्यानंतर पिकास पेरणीनंतर ३० आणि ४० दिवस अगोदर दोन वेळा कोळपणी व ५० दिवस अगोदर एक वेळा खुरपणी करावी.

खरीप भुईमूग – जळगांव विभागासाठी हमखास पावसाच्या प्रदेशात खरीप भुईमूगातील बंदोबस्तासाठी पीक उगवण्यापूर्वी पेन्डीमेथँलीन १ कि.प्र.हे. (स्टॉम्प ३० इ.सी. ३.३ लि.प्र.हे.) ५०० लिटर पाण्यात मिसळून जमिनीवर समप्रमाणात फवारणी करावी व त्यानंतर ३० दिवस अगोदर एक वेळ निंदणी तसेच ३० व ४५ दिवस अगोदर दोन वेळा कोळपणी करावी.

उन्हाळी भुईमुगावरील वायरवर्म या किडींच्या निंयंत्रणासाठी आ-या सुटण्याच्या वेळी ६ मि.ली. केनॉथिऑन ८० टक्के किंवा २५ मि.ली. क्लोरोपायरीफॉस किटकनाशक १० लिटर पाण्यात मिसळून केलेले द्रावण (५०० लि.प्र.हे.) दोन सरीच्या मध्ये झारीने देण्याची शिफारस करण्यात येत आहे.

खरीप भुईमूगावरील पाने पोखरणा-या व रस शोषणा-या किडींच्या नियंत्रणासाठी ५ टक्के निंबोळी अर्काच्या फवारणीची शिफारस करण्यात येते. भुईमूगाचा जे एल 501 हा वाण एसबी 11 व टिएजी 24 पेक्षा 40.8 व 18.8 टक्क्यांनी उन्हाळी हंगामात अधिक उत्पादन देणारा असून 113 दिवसात तयार होणारा व तेलाचे प्रमाण 48 टक्के आहे. हि जात टिक्का बडनेक्रोसिस आणि रस्ट या रोगास व लिफ रोलर या किडीस बऴी पडते. याचा अभ्यास केलेला दिसून आला नाही. (म.फु.कृ.वि.राहुरी)

1. ऊन्हाळी हंगामासाठी भुईमुगाची पेरणी जानेवारीच्या दुस-या आठवड्यात करण्याची शिफारस केलेली आहे.

2. पेंडीमेथेलीन। ऑक्झीफ्लोरेन या तणनाशकाची ऊगवणी पुर्वी फवारणी चांगली दिसून आली.

3. उत्तर महाराष्ट्राच्या हमखास पावसाच्या प्रदेशात भारी जमिनीत कोरडवाहू भुईमुगाच्या अधिक उत्पादनासाठी हेक्टरी 2.5 टन शेणखत टाकून पेरणी करावी. पेरणी करतांना पावसाच्या पाण्याच्या व्यवस्थापनासाठी प्रत्येक 4 ओळीनंतर एक ओळ सोडावी आणि पिक उगवल्यानंतर तेथे सरी काढावी.

4. ऊन्हाळी भुईमुगाच्या बि- 95 (कोयना) या वाणाच्या अधिक ऊत्पादनासाठी प्रती हेक्टर 10 टन कुजलेले शेणखत आणि 50 किलो नत्र + 100 किलो स्फुरद देऊन रुंद सरी वरंबा (75*120सेंमी.) पध्दतीने लागवड करावी.

5. ऊन्हाळी भुईमुगाच्या अधिक ऊत्पादनासाठी प्रती हेक्टरी 50 किलो स्फुरदची मात्रा रॉक फॉस्फेटद्वारे (150किलो हेक्टरी) देऊन प्रती किलो बियाण्यास 25 ग्रॅम बॅसिलस फ्लॅमिक्सा व सुडोमोनॉस स्ट्रायटाथा (स्फुरद विरघळणारे जिवाणू) बिजप्रक्रीया करुन पेरणी करावी.

6. खरीपात भुईमुगाच्या अधिक ऊत्पादनासाठी 25 किलो नत्र + 50किलो स्फुरद प्रती हेक्टरी + 10 किलो लोह + 5 किलो जस्त + 1 किलो बोरॉन देण्याची शिफारस केली आहे मध्यम काळ्या जमीनीत.

7. भुईमुग पिकातील तणांचे एकात्मीक व्यवस्थापन करण्यासाठी पेंडीमेथॅलीन या तणनाशकाची 0.750 किलो क्रीयाशिल घटक प्रती हेक्टरी पेरणीनंतर लगेच फवारणी करावी. किंवा फ्लुक्लोरॅलीन 0.750 कि.ग्रॅ. क्रीयाशिल घटक प्रती हेक्टरी 500 लीटर पाण्यात मिसळून पेरणीपुर्वी फवारणी करुन जमीनीत मिलळावे आणि पेरणीनंतर 15 दिवसांनी एक खुरपणी व 30 दिवसांनी एक कोळपणी करावी.

8. ए.के. 280 हा वाण टी.ए.जी.-24 पेक्षा 20टक्के शेंगा जास्त व 17 टक्के टरफल जास्त असणार वाण आहे.

9. भुईमुगाच्या वाळलेल्या शेंगांचे चांगले वजन येण्यासाठी व चांगला अर्थिक फायदा होण्यासाठी 75 टक्के प्रमाणित केलेली स्फुरदची मात्रा (37.5 किलो प्रती हेक्टर) पी.एस.बी. (3 किलो प्रती हेक्टर) सोबत वापरावी.

10. अपेक्षीत उत्पादन सुत्रानुसार खते,कंपोस्ट खत,जैविक खते दिल्यास 23.75क्वींटल प्रती हेक्टरी उत्पादन मिळाले.

11. भुईमुग व गहू पिक पध्दतीत गहू पिकास 50टक्के शिफारशीतील नत्र मात्रा 25टक्के नत्र + पी.एस.बी.+ अँझो दिल्यास भुईमुगाचे 11.79 क्वींटल प्रती हेक्टरी उत्पादन

12. भुईमुग टिक्का नियंत्रणात मॅन्कोझेब 0.25 टक्के + कॅलेक्झीन 0.05 टक्के – 65टक्के टिक्का नियंत्रण व 37 टक्के वाढ ट्रायकोडर्मा 34 टक्के टिक्का नियंत्रण + 5 टक्के उत्पादन वाढ

13. भुईमुग पिकात पेंडीमेथॅलीन (स्टॉम्प 30 टक्के ई.सी) पेरणीनंतर आणि फ्लुक्लोरॅलीन (बाबालीन 45 टक्के ई.सी.) पेरणीपुर्वी 0.750 कि. क्रीयाशिल घटक प्रती हेक्टरी 500 ते 600 लीटर फवारावे पारंपारीक पध्दतीपेक्षा 40.82 आणि 36.55 टक्के भुईमुग उत्पादन वाढ.

14. खरीप भूईमुगाच्या दोन ओळीतील अंतर 30X10 सेंमी. फुले प्रगती, आनंद 199 तंबाखूच्या एका ओळीची अंतर लागवडीची 90X75 सेंमी. लागवड करावी.

15. खताची 40.120.0 हि संपुर्ण मात्रा एकाच वेळी दिली असता सर्वाधिक मात्रा एकाचवेळी दिली असता सर्वाधिक ऊत्पन्न ( 42.71 क्विंटल प्रती हेक्टर ) मिळाले परंतू ह्याच मात्रेबरोबर पालाश दिला असता भुईमूगाचे ऊत्पन्न वाढले परंतु ऊत्पादन वाढीमध्ये पालाशच्या प्रभाव आढळून आला नाही.

16. भुईमूगाच्या पाने खाणा-या अळीच्या नियंत्रणासाठी वाळलेल्या शेंगाच्या प्रती हेक्टर अधिक ऊत्पन्नासाठी फेनव्हालरेट 0.01 टक्के क्लोरोपायरीफॉस 0.08 टक्के यापैकी कोणत्याही एका किटकनाशकाचे किडीच्या प्रादुर्भावापासून 15 दिवसाच्या अंतराने दोन फवारे द्यावे.

 

संपूर्ण खत मात्रा म्हणजेच नत्र 25 किलो प्रति हेक्‍टर, 125 किलो अमोनिअम सल्फेट किंवा 54 किलो युरियामधून द्यावी; तसेच हेक्‍टरी 50 किलो स्फुरद 313 किलो सिंगल सुपर फॉस्फेटमधून द्यावे. याबरोबरच हेक्‍टरी दहा किलो झिंक सल्फेट व पाच किलो बोरॅक्‍स द्यावे. 50 टक्के फुलोरावस्थेत हेक्‍टरी तीन ते पाच क्विंटल जिप्सम द्यावे.

 

कांदा

कांदा-

1. खरीप हंगामात फुले सफेद या वाणाच्या अधीक उत्पादनासाठी लागवड 15 X 10 से.मी. अंतरावर करावी आणि 100 : 50 : 50 किलो प्रती हेक्टरी नत्र : स्फुरद : पालाश द्यावे —- महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, अवर्षण प्रवण विभाग संशोधन अहवाल, विभागीय संशोधन व विस्तार सल्लागार समीती बैठक खरीप हंगाम 1995 – 96

2. काढणीपूर्व 15 दिवस अगोदर कांद्याच्या बसवंत 780 आणि ऍग्री फाईड डार्क रेड या जातीवर मॅलिक हायड्राझाईड 2000 PPM तीव्रतेच्या फवारणीमुळे 90 दिवसांच्या साठवणूकीच्या काळात कोंब फुटणे आणि कुजण्यामुळे होणारे नुकसान कमी झाले.

3. संजीवकांचा वापर करून डेंगळ्यांची संख्या कमी करण्याच्या प्रयोगामध्ये पिंपळगाव बसवंत येथे असे अढळुन आले की बसवंत 780 या जातीमध्ये लागवडीनंतर 85 दिवसांनी इथेपॉन या संजीवकाची 4000 PPM ची फवारणी केली असता डेंगळ्यांची संख्या (2.25 %) तुल्यापेक्षा कमी होते.

4. देशातील निर्यातक्षम अशी पहीली सुधारीत जात RHR87015 (फुले सुवर्णा) ही महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी यांनी विकसीत केली असुन स वाणाचे कांदे पीवळ्या रंगाचे, मध्यम आकाराचे आणि साठवणीस चांगल्या गुणधर्माचे परदेशी बाजारपेठेसाठी चांगला. महाराष्ट्रातील कांदा पीकवणा-या भागासाठी पूर्वप्रसारीत. RHR 200 X RHR 155 यांचा संकर.

5. फुले सफेद ही जात कांद्याची पावडर तयार करण्यासाठी शिफारस केलेली आहे.

6. फुले समर्थ(एस-1) खरीप व रांगडा कांदा गर्दलाल, उभट गोल साठवणुकीस चांगली जात लागवडीस शिफारस केली(जुन 2004)

माना पडण्यापूर्वी शेतात कांद्याच्या पातीवर मॅलिक हायड्रॉक्‍साईड २५०० ते ३००० पी.पी.एम. फवारल्यास कांद्याना कोंब फुटण्यास प्रतिबंध होतो आणि वजनात घट कमी येते.

कांदा चांगला पोसण्यासाठी लागवडीनंतर ४५ दिवसांनी एपीक्वॉट क्‍लोराईट २०० पीपीएम तीव्रतेचे फवारावे.
नॅपथिलीन ऍसेटिक ऍसिड, इंडोल ऍसेटिक ऍसिड, इंडोल ब्युटेरिक ऍसिड ही संजीवके १००, २०० किंवा ३०० पी.पी.एम. या प्रमाणात फवारल्यास पानांची संख्या व कांद्याचे वजन वाढते.

फुले सफेद या पांढ-या कांद्याच्या वाणाची लागवड उन्हाळ्यातील मे व जून महिने वगळता वर्षभर करता येते. अधिक उत्पादनासाठी खरीप हंगामात फुले सफेद या वाणाच्या रोपांची लागवड १५ सप्टेंबर ते १ ऑक्टोबर या दरम्यान करावी. तसेच रब्बी हंगामासाठी रोपांची लागवड १ नोव्हेंबरला करावी. त्याचप्रमाणे उन्हाळी हंगामाकरीता रोपांची लागवड १५ डिसेंबर ते १ जानेवारी या कालावधीत करावी. रोपांच्या लागवडीकरीता बियाण्यांची पेरणी रोपवाटीकेत ७-८ आठवड्यापूर्वी करावी अशी शिफारस करण्यात येत आहे.

रबी हंगामात कांदा जातीचे अधिक उत्पादन मिळणा-या (३९५ कि/हे.) एन. २-४-१ या वाणांचे प्रती हेक्टरी १२.५ कि. बियाणे (किंवा ७.५ ग्रँम बियाणे प्रती ३X३ मिटरच्या वाफ्याकरीता) १५ सें.मी. अंतरावर ओळीने पेरावे अशी शिफारस करण्यात येत आहे.

बडीशेप पिकाच्या जास्त उत्पादनासाठी प्रती हेक्टरी १०० किलो स्फुरद, ५० किलो पालाश देण्याची शिफारस करण्यात येत आहे. पेरणी करतांना संपुर्ण स्फुरद व पालाश आणि नत्राची अर्धी मात्रा द्यावी. उरलेले अर्धे नत्र पेरणी केल्यानंतर पिकाला ३० दिवसांनी द्यावे.

Dairy Farming

Dairy farming is practical business & one of thing to do before strting dairy farm is to do survey for milk production & its marketing.You should do survey of dairy farms which are nearby to your locality & which are runing sucesfuly.
There are folowing points which you may go through before starting dairy farming busines.
1)Quality animals:- Animals which can sustain in perticular climatic conditions & having proper dairy character needed for dairy business.Eg- In Konkan region, there is high rainfall in rainy season and drought situation on summer season.so the kind of animals which are suitable for this region may be Jersey cows,Surti & Mehsana buffaloes.
2)Management- As the production of animal is increases according to high quality animals demand for good quality fodder,concentrate,water,housing and care is needed more .If this is not fulfilled ,then dairy owner can have a loss in terms of less milk production as well as economic losses.So it is necessary for dairy owner to access his strength for providing this kind of facilities for its animals.So for that if dairy owner has good kind of knowledge (By training & practice)and will to do whatever work in his dairy farm,then he can be profitable dairy farmer.As per my knowledge this is 24 hours business & it can not be as supervisor’s job.
3)Facilities:- Whatever facilities required for dairy like availability of farm land,availability of fodder throughout the year,availability of veterinarian,skill for first aid treatment,skill for feed formulation is important for dairy farmer.Dairy owner must provide minimum kind of facilities which are needed for his animals.
4)Market- Before producing milk or other dairy product,it is better to search what are market opprtunities in your area.See if there is no any dairy farm functioning in your srea what are the resions behind it?If there is no any farmer who dare to take this entreprice then it is opportunity to you set up good quality of dairy farm.If market is not there ,try to create your own market by creating demand for your product in the market.
5)Value addition- In business of dairy farming,it is better to not to rely on only one entreprise or product eg- Milk,If you do value addition in milk to prepare Khoa,Shrikhand,basundi etc.,You will get more money,If you do value addition in cowdung by preparing vermicompost you will get more money .
So think on this aspect, Do personal visits for survey the area,try to find out market as well as study market chains developed in that perticular area.Then make decision for dairy farming .
6)To be updated- For dairy owner it is necessary to aware about new practices & changes in dairy farming.So for that he must take training before starting the dairy or any animals related enterprise & after that timely necessary trainings to become updated .New practices,trends & changes in management will be helpfult to reduce the losses & improve production of animals.He must be adaptive & positive in nature & willing to take responcibilities or change as & when needed.
7) Keep records- Some farmers which do not have land but are successfully run dairy business because they keep records for feed,fodder,Milk production,Reproduction,health & management aspects.In which they can get ideas as well as point our problematic points or situatuation to avaiod losses.Today,many dairy farmers are not keeping records as like businessman,so they do know what is the status of the dairy they are running now.
On the above points,you may decide number of animals to be kept for dairy farming which can run sucessfully.Alos visit to nearest dairy farmsrs which are running their farms very well & then share the ideas with them for runing successful dairy farm
—–

ब्रायलर मुर्गीपालन

ब्रायलर मुर्गीपालन में ध्यान देने योग्य बातें
1. ब्रायलर के चूजे की खरीदारी में ध्यान दें कि जो चूजे आप खरीद रहें हैं उनका वजन 6 सप्ताह में 3 किलो दाना खाने के बाद कम से कम 1.5 किलो हो जाये तथा मृतयु दर 3 प्रतिशत से अधिक ना हो ।
2. अच्छे चूजे की खरीद कि लिए राँची पशुचिकित्सा महाविद्यालय के कुक्कुट से विशेषज्ञ या राज्य के संयुक्त निदेशक, कुक्कुट से संम्पर्क कर लें । उनसे आपको इस बात की जानकारी मिल जायेगी कि किस हैचरी का चूजा खरीदना अच्छा होगा ।
3. चूजा के आते ही उसे बक्सा समेत कमरे के अन्दर ले जायें, जहाँ ब्रूडर रखा हो ।
फिर बक्से का ढक्कन खोल दें। अब एक एक करके सारे चूजों को इलेक्ट्रल पाउडर या
ग्लूकोज मिला पानी पिलाकर ब्रूडर के निचे छोड़ते जायें। बक्से में अगर बीमार चूजा है तो उसे हटा दें।
4. चूजों के जीवन के लिए पहला तथा दूसरा सप्ताह संकटमय होता है । इस लिए इन दिनों में अधिक देखभाल की आवश्यकता होती है। अच्छी देखभाल से मृत्यु संख्या कम की जा सकती है।
5. पहले सप्ताह में ब्रूडर में तापमान 90 0 एफ. होना चाहिए। प्रत्येक सप्ताह 5 एफ. कम करते जायें तथा 70 एफ. से नीचे ले जाना चाहिए। यदि चूजे ब्रूडर के नीचे बल्ब के नजदीक एक साथ जमा हो जायें । तो समझना चाहिए के ब्रूडर में तापमान
कम हैं। तापमान बढ़ाने के लिए अतिरिक्त बल्ब का इन्तजाम करें या जो बल्ब ब्रूडर में
लगा है, उसको थोडा नीचे करके देखें। यदि चूजे बल्ब से काफी दूर किनारे में जाकर जमा हो तो समझना चाहिए ब्रूडर में तापमान ज्यादा हैं। ऐसी स्थिति में तापमान कम करें। इसके लिए बल्ब को ऊपर खींचे यो बल्ब की संख्या को कम करें। उपयुक्त गरमी मिलने पर चूजे ब्रूडर के चारों तरफ फैल जायेंगे । वास्तव में चूजों के चालचलन पर नजर रखें समझकर तापमान नियंत्रित करें।
6. पहले दिन जो पानी पीने के लिए चूजे को दें, उसमें इलेक्ट्रल पाउडर या ग्लूकोज मिलायें। इसके अलावा 5 मि.ली. विटामिन ए., डी. 3 एवं बी.12 तथा 20 मि.ली. बी काम्प्लेक्स प्रति 100 चूजों के हिसाब से दें। इलेक्ट्रल पाउडर या ग्लूकोज दूसरे दिन से बन्द कर दें। बाकी दवा सात दिनों तक दें । वैसे बी- काम्प्लेक्स या कैल्सियम युक्त दवा 10 मि.ली. प्रति 100 मुर्गियों के हिसाव से हमेशा दे सकते हैं।
7. जब चूजे पानी पी लें तो उसके 5-6 घंटे बाद अखबार पर मकई का दर्रा छीट दें,
चूजे इसे खाना शुरु कर देंगे । इस दर्रे को 12 घंटे तक खाने के लिए देना चाहिए।
8. तीसरे दिन से फीडर में प्री-स्टार्टर दाना दें। दाना फीडर में देने के साथ – साथ
अखबार पर भी छीटें । प्री-स्टार्टर दाना 7 दिनों तक दें। चौथे या पाँचवें दिन से दाना
केवल फीडर में ही दें। अखबार पर न छीटें।
9. आठवें रोज से 28 दिन तक ब्रायलर को स्टार्टर दाना दें। 29 से 42 दिन या बेचने तक फिनिशर दाना खिलायें।
10. दूसरे दिन से पाँच दिन के लिए कोई एन्टी बायोटिकस दवा पशुचिकित्सक से पूछकर आधा ग्राम प्रति लीटर पानी में मिलाकर दें। ताकि चूजों को बीमारियों से बचाया जा सके।
11. शुरु के दिनों में विछाली (लीटर) को रोजाना साफ करें। विछाली रख दें। पानी बर्त्तन रखने की जगह हमेशा बदलते रहें।
12. पाँचवें या छठे दिन चूजे को रानीखेत का टीका एफ –आँख तथा नाक में एक –एक बूँद दें।
13. 14 वें या 15 वें दिन गम्बोरो का टीका आई.वी.डी. आँख तथा नाक में एक –एक बूँद दें।
14. मरे हुए चूजे को कमरे से तुरन्त बाहर निकाल दें। नजदीक के अस्पताल या पशुचिकित्सा महाविद्यालय या पशुचिकित्सक से पोस्टमार्टम करा लें। पोस्टमार्टम
कराने से यह मालूम हो जायेगा की मौत किस बीमारी या कारण से हई है।
15. मुर्गी घर के दरवाजे पर एक बर्त्तन या नाद में फिनाइल का पानी रखें। मुर्गीघर में जाते या आते समय पैर धो लें। यह पानी रोज बदल दें।